کانون امام مهدی ملکان
گونه‌شناسی آیات مهدویت بر اساس روایات تفسیری(۱)
نویسنده: محمد علی رضایی اصفهانی
مفهوم‌شناسی
در این نوشتار، چند واژه اساسی وجود دارد که لازم است توضیح داده شود:
- قرآن: مقصود کتاب آسمانی مسلمانان است که ۶۲۰۰ آیه دارد و به صورت متواتر از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به دست ما رسیده. این کتاب، تحریف نشده است و در عصر کنونی غالباً با قرائت حفص از عاصم منتشر می‌شود.
- مهدویت: مقصود، اعتقاد به منجی‌ای است که در آخرالزمان ظهور می‌کند و بشریت را نجات می‌دهد. این منجی، در ادیان الهی و اسلام مطرح شده و در شیعه با نام محمد بن حسن علیه السلام و لقب‌هایی مانند (مهدی آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان دوازدهمین امام معصوم علیهم السلام مشخص گردیده است.
- تفسیر: دراصل، به معنای کشف و پرده‌برداری است و این جا به کشف معانی کلمات و جمله‌های قرآن و توضیح مقاصد و اهداف آن هاست؛ به عبارت دیگر، تبیین مراد استعمالی آیات قرآن و آشکار کردن مراد جدّی آن بر اساس قواعد ادبیات عرب و اصول عقلایی محاوره است.[۵]
- تأویل: در اصل، به معنای بازگشت‌دادن است و گاهی به معنای توجیه متشابهات، ومعنای خلاف ظاهر لفظ است که به وسیله قرینه حاصل می‌شود، [۶]همان طور که گاهی به معنای باطن نیز می‌آید (معرفت، ۱۳۶۶: ج۳، ص۲۸؛ همو، ۱۳۷۹: ج۱، ص۲۱). البته در قرآن، گاهی به معنای تعبیر خواب (یوسف، ۶) و تحقق خارجی عینی مطلب نیز می‌آید (یوسف، ۱۰۰ و اعراف، ۵۳).
- بطن: در اصل، به معنای پوشیده و غیرظاهر است، و این جا مقصود، معنایی از قرآن است که از ظاهر کلام به دست نمی‌آید و گاهی در احادیث بیان شده است (مجلسی، ۱۳۸۵: ج۹۲، ص۹۷). برخی صاحب نظران آن را به معنای قاعده کلّی، برگرفته از آیه می‌دانند که به وسیله الغای خصوصیت به دست می‌آید (معرفت، ۱۳۸۳: ج ۱، ص۳۰؛ ذهبی، بی‌تا: ج۱، ص۲۱).[۷]
- تطبیق (جری): در اصل، به معنای انطباق یک مفهوم عام و کلی بر فرد خاص و جزئی است، مانند وقتی که (انسان) را بر (علی) اطلاق و تطبیق می‌کنیم. از این شیوه در روایات تفسیری استفاده شده (ادامه همین مقاله) و در برخی احادیث نیز بدان اشاره شده است[۸] و گاهی از آن با عنوان قاعده (جری و تطبیق) یاد می‌شود (طباطبایی، همان: ج ۱، ص۴۱).
- واژه (نزلت): در اصل، به معنای نزول آیات قرآن در مورد حادثه یا واقعه خاص است و بیشتر در باره شأن نزول‌های قرآن به کار می‌رود؛ هر چند که گاهی در باره قصه‌های گذشته و بیان حکم و تکلیف شرعی دائمی نیز می‌آید(معرفت، همان: ج ۱، ص ۲۵۴؛ بحرانی، ۱۳۴۴: ج ۱، ص ۳۱ و۳۲).
اما در احادیث تفسیری، نزلت در چند معنا به کار می‌رود:
الف. گاهی به معنای تطبیق یک آیه خاص بر غیر شأن نزول آن به کار می‌رود؛ یعنی در حدیث، آیه‌ای را بر یکی از مسائل مهدویت تطبیق می‌کند و در این حالت، از تعبیر (نزلت) استفاده می‌شود.
مثال: آیه (أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَءِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِیلاً مَا تَذَکَّرُونَ)؛ (بلکه آیا (معبودان شما بهترند یا) کسى که درمانده را هنگامى که او را مىخواند، اجابت مىکند و (گرفتارى) بد را برطرف مىسازد و شما را جانشینان (خود یا گذشتگان در) زمین قرار مىدهد؟ آیا معبودى با خدا است؟ چه اندک متذکّر مىشوید!) (نمل، ۶۲).
در حدیثی از امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمود: (آیه در باره قائم نازل شده است)، (نعمانی، ۱۳۹۷: ص۳۲۸؛ مجلسی، همان: ج ۵۲، ص ۳۶۹). در حالی که آیه فوق، مطلق است و شامل هر فرد مضطر می‌شود، ولی در روایت بر یکی از مصادیق کامل یا کامل ترین مصداق آن تطبیق شده است.
ب. گاهی تعبیر (نزلت) به معنای تأویل و بطن آیه به کار می‌رود.
مثال: آیه (قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُکُمْ غَوْراً فَمَن یَأْتِیکُم بِمَاءٍ مَعِینٍ)؛ (بگو: آیا به نظر شما، اگر آب (سرزمین) شما )در زمین( فرو رود، چه کسى آب روانى براى شما مىآورد؟).
در حدیثی از امام باقر علیه السلام حکایت شده است که فرمود: (هذه نزلت فی القائم یقول: ان اصبح امامکم غائباً لا تدرون این هو فمن یاتیکم بامام ظاهر یاتیکم باخبار السماء والارض وحلال الله و حرامه؟ ثم قال علیه السلام: و الله ما جاء تأویل هذه الآیه ولابُدّ ان یجئی تأویلها) (صدوق، ۱۳۹۵: ج ۱، ص ۳۲۵؛ طوسی، ۱۴۱۱: ص ۱۵۸؛ مجلسی، همان: ج ۵۱، ص ۵۲)؛ در حالی که ذیل حدیث سخن از تأویل (و بطن) آیه می‌گوید، اما در صدر حدیث، تعبیر (نزلت) به کار رفته است. پس مقصود از نزول در اینجا، بیان بطن و تأویل آیه فوق است.[۹]
ج. واژه (نزلت) گاهی هم به معنای تفسیر آیه می‌آید؛ همان طور که در باره آیه ۵۵ سوره نور[۱۰]؛ از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: (در باره قائم و اصحابش نازل شده است) (نعمانی، همان: ص ۲۴۷). با توجه به عدم تحقق این آیه تا کنون، تنها تفسیر آیه مربوط به امام عصر علیه السلام و یاران آن حضرت، است.
پیشینه
در باره آیات مهدویت در قرآن، نخست در منابع تفسیری و حدیثی شیعه و اهل سنت مطالبی آمده است؛ از جمله از تفاسیر اهل سنت، تفسیر ابن کثیر ر.ک: تفسیر قرآن کریم، ج ۲، ص ۶۱۵ و…(۷۷۴ ق) و از شیعه تفسیر مجمع البیان اثر مرحوم طبرسی (۵۴۸ ق) و تفسیر عیاشی (۳۲۰ ق) و تفسیر نور الثقلین اثر عروسی حویزی (۱۱۱۲ ق) و تفسیر البرهان محدث بحرانی (۱۱۰۷ ق) و تفسیر صافی فیض کاشانی (۱۰۹۱ ق) و تفسیر المیزان علامه محمد حسین طباطبایی (۱۴۰۲ ق) و تفسیر نمونه، ناصر مکارم (معاصر) و تفسیر قرآن مهر، محمد علی رضایی اصفهانی (معاصر) و جلد سیزدهم بحارالانوار علامه مجلسی (م ۱۱۱۱ ق) و…مطالبی بیان شده است. علاوه بر این، کتاب‌ها و مقالات مستقل بسیاری در این باره نگارش یافته است؛ از جمله:
- المحجه فیما نزل فی القائم الحجه، سید هاشم بحرانی (۱۱۰۷ ق)؛
- معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تحت اشراف شیخ علی کورانی؛
- موسوعه المصطفی و العتره، حسین شاکری؛
- سیمای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در آیینه قرآن، علی اکبر مهدی پور؛
- الامام المهدی فی القرآن و السنه، سعید ابومعاشر؛
- امام مهدی از دیدگاه قرآن و عترت و علائم بعد از ظهور، محمد باقر مجلسی (۱۰۳۷ق)، ترجمه علی دوانی، گزیده کتاب مهدی موعود (جلد سیزدهم بحارالانوار)؛
- المهدی فی القرآن (موعود قرآن)، سید صادق حسینی شیرازی؛
- حکومت جهانی حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از دیدگاه قرآن و عترت، محمود شریعت‌زاده خراسانی؛
- ملاحم القرآن، ابراهیم انصاری زنجانی؛
- طریق الی المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف المنتظر عجل الله تعالی فرجه الشریف ایوب؛
- سوره (العصر)حضرت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است، عباس راسخی نجفی؛
- المهدی الموعود فی القرآن الکریم، محمد حسین رضوی؛
- پور پنهان در افق قرآن حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، جعفر شیخ الاسلامی؛
- غریب غیب در قرآن، محمد حسین صفا خواه؛
- اثبات مهدویت از دیدگاه قرآن، علی صفائی کاشانی؛
- القرآن یتحدث عن الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مهدی حسن علاء الدین؛
- ثوره المواطئین للمهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، مهدی حمد فتلاوی؛
- مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرآن، رضا فیروز؛
- مهدویت از نظر قرآن و عترت، خیرالله مردانی؛
- چهل حدیث در پرتو چهل آیه در فضایل حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف، مسجد جمکران؛
- سیمای مهدویت در قرآن، محمد جواد مولوی نیا؛
- الایات الباهره فی بقیه العتره الطاهره، سید داوود میر صابری؛
- مهدی در قرآن، محمد عابدین زاده؛
- سیمای نورانی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرآن و نهج البلاغه، عباس کمساری؛
- سیمای حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در قرآن، سید جواد رضوی؛
- جلد سیزده بحارالانوار، علامه مجلسی (م ۱۱۱۱ ق) که به فارسی نیز ترجمه شده، است.
تذکر
لوح فشرده (کتاب‌شناسی منابع اسلامی در باره امام عصر علیه السلام )و نیز لوح فشرده (امام مهدی در آئینه قلم) محصول مشترک پایگاه اطلاع رسانی پارسا، مسجد جمکران ومرکز تخصصی مهدویت قم، با هشت هزار جلد مأخذ شامل کتاب و مقاله و پایان نامه، در این زمینه راهگشا است. نیز لوح فشرده (نورالولایه) که متن کامل ۱۲۶ جلد از منابع مهم مهدویت را گردآوری کرده، قابل استفاده است.
فهرست اجمالی آیات مهدویت
در مجامع حدیثی ۳۲۴ آیه قرآن با احادیث مربوط ذکر شده که مرتبط با مهدویت است. البته دلالت و پیوند این آیات با مباحث مهدویت، یکسان نیست؛ گاهی تفسیر آیه در باره امام عصر علیه السلام است و گاهی تأویل و بطن، و گاهی آیه بر آن حضرت تطبیق (جری) شده و گاهی به نوعی ارتباط بین مباحث مهدویت و آیه برقرار شده است.[۱۱]
لازم به یادآوری است که ارزش این روایات نیز از نظر سندی و دلالتی یکسان نیست. فارغ از این مباحث، آیاتی که در احادیث مرتبط با مهدویت معرفی شده‌اند بدین قرار‌اند:
سوره حمد، بقره: ۳ و ۳۷ و ۱۱۴ و ۱۱۵ و ۱۳۳ و ۱۴۸ و ۱۵۵ و ۱۵۷ و ۲۱۰ و ۲۴۳ و ۲۴۹ و ۲۵۹ و ۲۶۱ و ۲۶۹، آل عمران: ۳۷ و ۴۶ و ۸۱ و ۸۳ و ۹۷ و ۱۲۵ و ۱۴۰ و ۱۴۲ و ۱۴۴ و ۲۰۰، نساء: ۵۹ و ۶۹ و ۷۷ و ۱۳۰ و ۱۵۹، مائده: ۳ و ۱۲ و ۱۴ و ۲۰ و ۵۴ و ۱۱۸، انعام: ۲ و ۳۷ و ۴۴ و ۴۵ و ۶۵ و ۱۵۸، اعراف: ۴۶ و ۵۳ و ۷۱ و ۹۶ و ۱۲۸ و ۱۵۶ و ۱۵۷ و ۱۵۹ و ۱۷۲ و ۱۸۱ و ۱۸۷، انفال: ۷ و ۸ و ۳۹ و ۷۵، توبه: ۳ و ۱۶ و ۳۲ و ۳۳ و ۳۴ و ۳۶ و ۵۲ و ۱۱۱ و ۱۱۹، یونس: ۲۴ و ۳۵ و ۳۹ و ۵۰ و ۹۸، هود: ۸ و ۱۸ و ۸۰ و ۸۳ و ۸۶ و ۱۱۰، یوسف: ۱۱۰، رعد: ۷ و ۱۳ و ۲۹، ابراهیم: ۵ و ۲۸ و ۴۵ و ۴۶، حجر: ۱۶ و ۱۷ و ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ و ۷۵ و ۷۶، نحل: ۱ و ۲۲ و ۳۳ و ۳۴ و ۳۸ و ۳۹ و ۴۰، اسراء: ۵ و ۶ و ۷ و ۳۳ و ۷۱ و ۷۲، کهف: ۴۷ و ۹۸، مریم: ۳۷ و ۵۴ و ۷۵ و ۷۶.، طه: ۱۱۵ و ۱۲۳ و ۱۲۴ و ۱۳۵، انبیاء: ۱۲ و ۱۳ و ۳۵ و ۷۳ و ۹۵ و ۱۰۵، حج: ۳۹ و ۴۱ و ۴۷ و ۶۵، مؤمنون: ۱ و ۱۰۱، نور: ۳۵ و ۵۳ و ۵۵، فرقان: ۱۱ و ۲۶ و ۵۴ و ۶۳، ۷۶، شعراء: ۴ و ۲۱ و ۲۰۷، روم: ۱ و ۵، لقمان: ۲۰، سجده: ۲۱ و ۲۹ و ۳۰، احزاب: ۱۱ و ۶۱ و ۶۲، سبأ: ۱۸ و ۲۸ و ۵۱، فاطر: ۴۱، یس: ۳۰ و ۳۳ و ۵۲، صافات: ۸۳ و ۸۴، ص: ۱۷، زمر، ۶۹، غافر: ۱۱ و ۵۱، فصلت: ۳۰ و ۳۴ و ۵۳، شوری: ۱ و ۲ و ۱۸ و ۲۰ و ۲۳ و ۲۴ و ۴۱ و ۴۲ و ۴۵، زخرف: ۲۸ و ۶۱ و ۶۶، دخان: ۳ و ۴، محمد: ۴ و ۱۷ و ۱۸، فتح: ۲۵، ق: ۴۱ و ۴۲، ذاریات: ۲۲، طور: ۱ و ۲ و ۳ و ۴۷، نجم: ۵۳، قمر: ۱ و ۶، الرحمن: ۴۱، واقعه: ۱۰ و ۱۱، حدید: ۱۶ و ۱۷ و ۱۹، صف: ۸ و ۹، تغابن: ۱۲، ملک: ۳۰، قلم: ۱۵، معارج: ۱ و ۲ و ۴۴، جن: ۱۶ و ۲۴، مدثر: ۱ و ۲ و ۴ و ۸ و ۹ و ۱۰ و ۱۱ و ۱۶ و ۱۹ و ۲۰ و ۴۰ و ۴۸، نازعات: ۱۲ و ۱۳ و ۱۴، عبس: ۱۷ و ۲۳، تکویر: ۱۵ و ۱۶، انشقاق: ۱۹، بروج: ۱، طارق: ۱۵ و ۱۶ و ۱۷، غاشیه: ۱ و ۴، فجر: ۱ و ۴، شمس: ۱ و ۱۵، لیل: ۱ و ۲۱، قدر: ۱ و ۵، بیّنه: ۵، تکاثر: ۳ و ۴ و ۸، عصر / ۱ ـ ۳.[۱۲]
تذکر مهم: در برخی مجامع روایی و تفاسیر قرآن، برخی دیگر از آیات قرآن را مربوط به مباحث مهدویت معرفی کرده‌اند، ولی با بررسی‌های به عمل آمده، روشن شد که برخی از این موارد از معصومان علیهم السلام نقل نشده است یا نسبت دادن آن‌ها به معصومان علیهم السلام مشکوک است.
برای مثال، تفسیر قمی، آیه شصتم سوره حج (قمی، ۱۴۰۴: ج ۲، ص ۸۷؛ موسسه المعارف، ۱۴۲۸: ص ۳۸۳) و سیزدهم سوره صف (قمی، همان: ج ۲، ص ۳۶۶؛ موسسه المعارف، همان: ص ۶۰۳) را مربوط به مهدویت دانسته است؛ در حالی که ظاهراً تعبیر، از صاحب تفسیر است. هم چنین ذیل آیه سوره یونس (قمی، همان: ج ۱، ص ۳۱۲؛ موسسه المعارف، همان، ص ۲۴۶) از ابو جارود نقل شده است که معتبر نیست یا ذیل آیات صدو دهم و صدو سیزدهم سوره طه (قمی، همان: ج ۲، ص ۶۵ و ص۱۴۹؛ مؤسسه المعارف، همان: ص۳۵۰ و ص۴۶۷) و بیست و ششم سوره جن (قمی، همان: ج ۲، ص۳۹۱؛ موسسه المعارف، همان: ص ۶۱۹) با تعبیر (قال) نقل شده و استناد آن به معصوم، روشن نیست و در معجم الاحادیث المهدی، در ردیف آیات مفسّر ذکر شده‌اند. نیز برخی روایات مهدویت از ابن عباس نقل شده است، برای مثال در باره آیه ۵۹ سوره نمل از ابن عباس حکایت شده که اهل بیت علیهم السلام (صفوه الله) هستند (ابن شهر آشوب، ۱۳۷۹: ج ۳، ص ۳۸۰؛ موسسه المعارف، همان: ص ۴۳۵).
عجیب‌تر آن که برخی موارد، از کعب الاحبار نقل شده است که از ناقلان اسرائیلیات بوده و روایات او نزد شیعه و سنی بی‌اعتبار است؛ برای مثال ذیل آیه ۵۵ آل عمران (ابن حماد، ۱۴۱۸: ج ۲، ص ۵۷۸؛ موسسه المعارف، همان: ص ۷۸) و ذیل آیه ۴۷ سوره حج (صدوق، ۱۴۱۶: ج ۲، ص ۵ ـ ۴۷۴؛ موسسه المعارف، همان: ص ۳۸۱) آیات مذکور را با روایتی از کعب الاحبار نقل کرده است؛ در حالی که به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز نسبت داده نشده است. روشن است که نقل این اخبار ضعیف و مرسل، موجب وهن آیات مهدویت می‌شود؛ از این رو ما این آیات را در لیست آیات مهدویت ذکر نکردیم.
پی نوشت ها :
[۱]. ر.ک: کتاب مقدس، مزامیر، مزمور ۳۷، ش ۹ ـ ۱۸ و مزمور ۹۶، ش ۱۰ ـ ۱۳ و نیز ملحقات عهد جدید، نامه دوم به پولوس، باب سوم و نیز در کتاب مقدس هندوها اوپانیشادها، ص ۷۳۷ و نیز در زرتشتی‌ها کتاب جاماسب نامه ۱۲۱.
[۲]. ر.ک: صافی گلپایگانی (۱۴۱۹).
[۳]. نک: سوره تحریم، سوره منافقین، و…
[۴]. ر.ک: ادامه همین نوشتار.
[۵]. در مورد تفسیر معانی لغوی و اصطلاحی متعددی بیان شده است. در اینجا سخن لغویین و برخی ارباب تفسیر و صاحبنظران بیان شد. نک: راغب اصفهانی،مفردات؛ طباطبائی، المیزان، ج ۱، ص ۴؛ سیوطی، الاتقان، ج ۲، ص ۱۹۲؛ طبرسی، مجمع البیان، ج ۱، ص ۱۳؛ نگارنده، منطق تفسیر قرآن، ص ۲۳ و درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص ۳۵ـ ۳۹.
[۶]. برای واژه تأویل بیش از ده معنای استعمالی بیان شده است که در اینجا دو معنایی که در متن مقصود ماست بیان شد. نک: مفردات، ماده‌اول؛ مجمع‌البیان، ج۳، ص۱۳؛ الاتقان فی‌علوم القرآن، ج۲، ص۱۹۲؛ التفسیر و المفسرون، ج۱، ص۱۳؛التمهیدفی علوم‌القرآن، ج۳، ص۲۸.
[۷]. البته برای واژه (بطن) معانی دیگر نیز بیان شده است، ولی ما در اینجا معنایی را بیان کردیم که در متن مقصود ماست (نک: طباطبایی، ۱۳۹۳: ج۳، ص۴۴ـ ۶۵؛ رضایی، اصفهانی، ۱۳۸۵: مبحث بطن).
[۸]. عن الباقر علیه السلام: (ظهره‌تنزیله‌و بطنه‌تاویله منه ما قد مضی ومنه مالم یکن یجری کما یجری الشمس و القمر) (مجلسی، همان: ج۹۲، ص۹۷).
[۹]. در مورد بطن و تأویل آیات مهدویت در ادامه مقاله مطالبی بیان خواهد شد.
[۱۰]. (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ))، (خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و [کارهای] شایسته انجام دادهاند، وعده داده است که قطعاً آنان را در زمین جانشین خواهد کرد).
[۱۱]. ر.ک: ادامه مقاله.
[۱۲]. ر.ک: معجم احادیث الامام المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، الجزء السابع، و کتب تفسیر روایی مثل البرهان، نورالثقلین، صافی، نمونه و…
