چکیده

چکیده
همه انسان‌ها در برابر امام عصرِ خود مسئول هستند و برای زمینه‌سازی ظهور آن حضرت وظایفی را بر عهده دارند.
زنان علاوه بر نقش عمومی که همه انسان‌ها عهده‌دار هستند، می‌توانند در مواردی به طور خاص ایفای نقش نموده و زمینه‌های ظهور را فراهم نمایند و این مسئله، اهمیت نقش زنان را در زمینه‌سازی ظهور روشن می‌نماید.
برای دست‌یابی به این مهم، شناخت جایگاه زن در ابعاد مختلف لازم است تا بتوان در پرتو آن به چگونگی تأثیرگذاری زن در ابعاد گوناگون پرداخت.
یکی از مهم‌ترین اهداف فرهنگ مهدویت، ترویج فرهنگ انتظار است که موجب بیداری امت‌‌ها می‌گردد و افراد را برای ظهور آماده می‌کند. درک حقیقت انتظار و توجه حضرت به منتظرین، موجب تقویت روحیه آمادگی در افراد می‌گردد و زمینه را برای ظهور منجی موعود فراهم می‌آورد.
بررسی نقش زن، قبل و بعد از ظهور و بعد از آن مربوط به دوران اخیر است و پیش از آن می‌توان این موضوع را فقط در کتاب‌های روایی یافت.
کتاب چشم اندازی به حکومت مهدی(ع) از نجم‌الدین طبسی، به بررسی نفوذ زنان بر حکومت‌ها پرداخته و در مبحث ظهور به روایتی درباره خدمت‌گزاری مردان و زنان فارس اشاره نموده است. و در نهایت نقش زنان در قیام امام زمان(عج) آمده است. کتاب زنان در حکومت امام زمان(عج)، اثر محمدجواد طبسی به نقش زنان در اوان غیبت صغری پرداخته و هم‌چنین به وجود زنانی در میان یاوران قائم تصریح کرده است.
کتاب‌هایی همچون در سیمای آفتاب، سیری در زندگانی حضرت مهدی(ع)، تألیف حبیب‌ا… طاهری و در انتظار خورشید ولایت، نوشته عبدالرحمان انصاری با همکاری عذرا انصاری نیز اشاراتی به نقش زنان در انقلاب و پس از ظهور حضرت مهدی(عج) نموده‌اند.
چنان‌چه روایات مربوط به دوره آخرالزمان را بی‌ارتباط با حضور ندانیم، می‌توان کتاب یوم‌الخلاص، تألیف کامل سلیمان که با عنوان روزگار رهایی، توسط علی‌اکبر مهدی‌پور ترجمه شده است را بیان نمود که به سیمای آخرالزمان پرداخته است.
هم‌چنین در رابطه با زمینه‌سازی ظهور نیز کتاب زمینه‌سازان ظهور انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج)، نوشته سیداسدا… هاشمی شهیدی وجود دارد.
در این نوشتار برای پاسخ‌گویی به کیفیت نقش زنان در زمینه‌سازی ظهور، ضمن استفاده از کتاب‌های روایی و تحلیلی، برای استفاده بهتر از نظرات موجود، با مراجعه به سایت‌های اینترنتی مرتبط با مهدویت و جست‌وجو در مقالات، فصلنامه‌ها و … سعی شده است تا ارائه مطالب به صورت توصیفی ـ تحلیلی از پویایی هر چه بیشتر برخوردار گردد.
واژه‌های کلیدی: زمینه‌سازی، ظهور، اجتماع، فرهنگ، سیاست، اقتصاد.
زمینه‌سازی: مقدمه چینی، آماده ساختن استعداد و تهیه مقدمات برای منظوری را زمینه‌سازی گویند۱.
ظهور در لغت: آشکار شدن چیز پنهان۲، پدیدار شدن و هویدایی را گویند۳. ظهور در مباحث مهدویت به معنای ظاهر شدن حضرت مهدی(عج) پس از زیستن طولانی، جهت برپایی حکومت عدل جهانی است. نکته مهم در ظهور، مسبوق بودن آن به غیبت است.۴ نقش: کنایه از طرح تازه افکندن و صورت نو ظاهر ساختن می‌باشد.۵
اجتماع در لغت: کاری که به اجتماع و به همگان بستگی داشته باشد، آن‌چه مربوط به گروهی که با هم زندگی می‌کنند، باشد۶.
اجتماع در اصطلاح، “در گسترده‌ترین معنا، آن‌گونه که در مورد انسان‌ها به کار برده می‌شود، هر نوع رفتار یا نگرشی است که از طریق تجربه حال یا گذشته از رفتار سایر مردم (مستقیم یا نامستقیم) تأثیر پذیرفته باشد، یا اشاره به رفتاری است که به سوی مردم جهت‌گیری شده باشد.۷
فرهنگی در لغت: به چیزی گفته می‌شود که منسوب به فرهنگ باشد و فرهنگ به معنای دانش، علم، معرفت و یا مجموعه آداب و رسوم گفته می‌شود۸ .
فرهنگ در اصطلاح، “شامل الگوهایی است؛ آشکار و نا آشکار از رفتار و برای رفتار که به واسطه نمادها حاصل می‌شود و انتقال می‌یابد؛ نمادهایی که دست‌آوردهای متمایز گروه‌های انسانی و از جمله تجسم‌های آنها را در کار ساخت تشکیل می‌دهند. هسته اصلی فرهنگ، شامل عقاید سنتی و به خصوص ارزش‌های وابسته به آنهاست”.۹
سیاسی در لغت: “منسوب به سیاست؛ و سیاست، حکم راندن به رعیت و اداره کرن امور مملکت و حکومت کردن را گویند”.۱۰
سیاست در اصطلاح، “یک برنامه پیش اندیشید‌نی برای هدف‌ها و طرز عمل‌هاست. فرایند سیاست، عبارت است از ضابطه‌مندی، اعلام و به کار بستن تقاضاها و چشم‌داشت‌ها”.۱۱
اقتصادی در لغت: “منسوب به اقتصاد”۱۲ را گویند.
اقتصاد در اصطلاح، این‌گونه تعریف شده است: “علم اقتصاد، رفتار انسان را در ارتباط با وسایل کمیاب که موارد استعمال گوناگون دارند، به اهداف معین، هم‌چون حداکثر کردن درآمد، مطالعه می‌کند و این مطالعه معمولاً با به کارگیری داده‌های قیمت درمقایسه، انجام می‌شود. اما انتخاب میان اهداف معین معمولاً مستلزم انتخاب میان ارزش‌ها و سیاست‌های اجتماعی است”.۱۳
1. دیدگاه‌ها در مورد زمینه‌سازی
در روایات اسلامی، مطالب بسیاری درمورد انتظار و فرج آمده و به منزله بهترین اعمال معرفی گردیده است.
رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: بهترین اعمال امت من، انتظار فرج (گشایش) خداوند عزوجل است. ۱۴
هم‌چنین فرموده‌اند: بهترین عبادت، انتظار فرج است. ۱۵
برداشت‌های متفاوت از مفهوم انتظار، موجب گردیده تا نظرات متفاوت و متضاد رخ بنماید و بر اساس این برداشت‌ها، تکالیف متفاوتی ارائه شود. برای روشن‌شدن وظیفه شیعیان و منتظران واقعی حضرت، بررسی نظریات و دیدگاه‌ها و در نهایت روش صحیح آن ضروری به نظر می‌رسد.
1 ـ ۱. زمینه‌سازی منفی
عده‌ای انتظار فرج را به این معنا دانسته‌اند که جامعه بایستی به حال خود رها شود و نباید به فساد آن توجهی نشان داد تا زمینه ظهور ـ که دنیایی پر از ظلم و فساد است ـ فراهم آید. عده‌ای فراتر از این عقیده معتقدند نه تنها نباید جلوی فساد و گناهان را گرفت، بلکه بایستی به آنها دامن زد تا هر چه بیشتر زمینه ظهور حضرت(عج) فراهم آید.۱۶
این انتظار همواره مورد مذمّت و سرزنش قرار گرفته است؛ چرا که منجر به تعطیل شدن حدود و مقررات اسلامی گشته و با موازین اسلامی و قرآنی سازگاری ندارد.۱۷
2 ـ ۱. عدم زمینه‌سازی
برخی با تمسک به بعضی روایات، مانند “هر علم و پرچمی قبل از ظهور قائم، باطل است”، هرگونه زمینه‌سازی و تشکیل حکومت را باطل و بر خلاف اسلام می‌دانند و آن را در راستای بسته شدن باب مهدویت برشمرده‌اند.
از این جمله می‌توان به انجمن حجتیه اشاره نمود که به وسیله شیخ محمود ذاکر زاده تولایی، معروف به شیخ محمود حلبی (۱۲۷۹ ـ ۱۳۷۶ه ـ .ش) تأسیس شد و پس از انقلاب اسلامی نیز به دلیل تضاد افکار آنان با انقلاب اسلامی، نه تنها با آن همکاری نکردند، بلکه در مواردی با آن مقابله نیز می‌کردند.
این گروه در پی سخنرانی حضرت امام خمینی( مبنی بر مذمت کسانی‌که معتقد به زیاد شدن فساد برای ظهور امام زمان(عج) بودند طبق بیانیه‌ای به طور رسمی انحلال خود را اعلام کرد.۱۸
این گروه هیچ مسئولیتی را متوجه مردم نمی‌دانند، بلکه تنها، دعا را برای ظهور حجت، لازم می‌دانند.
3 ـ ۱. زمینه‌سازی مثبت
“زمینه‌سازی مثبت” را باید در معنای “انتظار سازنده” جست‌وجو نمود. انتظار سازنده، همان انتظار راستینی است که به عنوان “با فضیلت‌ترین عبادت” یاد شده است۱۹.
در طول یازده سده غیبت کبری امام عصر(عج) درخشان‌ترین چهره‌ای که به این “انتظار سازنده و زمینه‌سازی مثبت” جلوه خاص بخشیده است، حضرت امام خمینی( ربوده که با طرح اندیشه حکومت اسلامی در عصر غیبت، به “انتظار”، معنا و مفهوم تازه‌ای بخشید. ایشان ضمن مقابله با دیدگاه‌هایی که انتظار را “تن دادن به وضع موجود” می‌دانستند، فرمودند: انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور، ان‌شاءا… تهیه شود.۲۰ هم‌چنین ایشان معتقد بودند، با گسترش اسلام راستین در جهان و مبارزه با جهان‌خواران، باید زمینه ظهور منجی موعود را فراهم نمود.۲۱
مهم‌ترین تفاوت بین مکاتب دینی و غیردینی، امید به آینده‌ای روشن است که در افراد، ایجاد انگیزه تحرک می‌نماید. تجلی این امید در مکتب تشیع در ظهور منجی موعود، مهدی صاحب‌الزمان(عج) بوده و تحرک به سوی آن در “انتظار سازنده” نهفته است.
بنابراین، انتظار به معنای “فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، ظلم‌ستیزی به مقدار توان و آمادگی برای ظهور حضرت”۲۲ می‌باشد، این زمینه‌سازی به مثابه ضرورت اسلام و قرآن مطرح، و وظیفه تمام مسلمین می‌باشد. دلایل عقلی و نقلی، ما را به این صحیح رهنمون می‌سازد؛ زیرا مسلمانی که خود را پای‌بند احکام اسلام می‌داند، اجازه نمی‌دهد هیچ یک از آیات و روایاتی که درباره امر به معروف و نهی‌ از منکر، حدود و دیات، جهاد، کمک به محرومان، چگونگی برخورد با ظلم و عدم تسلیم در برابر ستم و … می‌باشند، تعطیل و عمل نشود۲۳.
2. زمینه‌سازی و جایگاه زنان
زمینه‌سازی و آمادگی برای ظهور حضرت مهدی(عج) در روایات، بیان‌گر اهمیت نقش مردان و زنان مؤمن است.
رسول خدا می‌فرماید:۲۴ “گروهی از مردمِ مشرق، بیرون آمده برای ظهور حضرت مهدی(عج) زمینه‌سازی می‌کنند، یعنی سلطنت ایشان را فراهم می‌سازند”.۲۵
به گواه دیگر روایات، ایرانیان نقش بزرگی در زمینه‌سازی ظهور حضرت دارند و این روایات، ضمن بشارت، هشداری به وظیفه سنگین ایران اسلامی نیز می‌باشد.
زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی(عج)، منتظران راستینی هستند که در انتظار حضرت حجت(عج) روز شماری می‌کنند و در این زمینه، جنسیت معنایی ندارد؛ تنها تفاوت، به چگونگی کارآیی هر یک از مردان و زنان برمی‌گردد.
در نظام اسلامی، زن و مرد از نظر حقیقت وجودی یکسان هستند و ملاک برتری انسان‌ها در تقواست.۲۶ چنان‌که خداوند می‌فرماید: “گرامی‌ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست”۲۷ و معیار پاداش انسان‌ها بر اساس عمل صالح است و تفاوتی بین زن و مرد نمی‌باشد.
هم‌چنین در جای دیگری می‌فرماید: “و هر کس کار شایسته کند ـ چه مرد باشد یا زن ـ در حالی که ایمان داشته باشد، در نتیجه آن داخل بهشت می‌شود”.۲۸
صرف‌نظر از حقیقت وجودی انسان‌ها، نمی‌توان تفاوت‌های ظاهری و جسمی و روانی مرد و زن را نادیده گرفت. هر یک طبق نظام خلقت، دارای جایگاه ویژه‌ای می‌باشند؛ بنابراین قراردادن هر یک در جایگاه صحیح خود موجب رشد و شکوفایی آنها می‌گردد.
آشنایی با وظایف منتظران واقعی و عمل به آنها در سطح افراد و جامعه، موجب اصلاح جامعه می‌گردد و مقدمات ظهور را مهیا می‌سازد و آگاهی لازم را در پیروان و یاران راستین او فراهم می‌آورد. بنابراین وظیفه هر مسلمان مدعی، حمایت ولایت است که با وظایف خود آشنا گردد و درصدد عمل به آنها برآید.
1 ـ ۲. نقش زنان در تاریخ زندگی امام
مواردی که برای فرد منتظر برشمرده می‌شود، برای زن و مرد یکسان است. ولی آن‌جا که بحث چگونگی زمینه‌سازی پیش‌ می‌آید، زنان در زیر ساخت‌ها قرار می‌گیرند.
امام خمینی(ره)درباره زنان می‌فرمایند: “زن، مربی جامعه است. از دامن زن انسان پیدا می‌شود. مرحله اول مرد و زن صحیح، از دامن زن است. مربی انسان‌ها، زن است”.۲۹
نقش زیربنایی زن در تولد و رشد صاحب‌الامر(عج)، مشهود است که از هنگام تکوین و تولد ایشان آغاز، و سپس با طی مراحل رشد، زمینه‌های امامت ایشان فراهم می‌گردد.
آمادگی نرجس خاتون برای همسری با امام حسن عسکری(ع) از آن جمله است که با تحمل سختی‌ها همراه بود. در حالی که نرجس خاتون در قصر پدر به عنوان ملکه، امکانات بسیاری در اختیار داشت. ولی دل‌بستگی او به امام حسن عسکری(ع) ـ که قطعاً از صفای دل او نشأت می‌گرفت ـ موجب شد تا رنج اسارت را بپذیرد و با حفاظت و صیانت از حریم خود به وصال یار برسد۳۰.
مرحله دیگر زمینه‌سازی را می‌توان در پرورش نرجس خاتون نزد عمه بزرگوار۳۱ امام زمان(عج) جست‌وجو نمود؛ هنگامی که برای تعلیم آداب اسلامی از محضر آن بزرگوار استفاده می‌نمود؛ چرا که تکوین و رشد امام، علاوه بر صلب شامخ، نیازمند رحم پاک می‌باشد. و اینها بیان‌گر نقش اساسی زنان در زمینه‌سازی و مقدمات پیش از تکوین، هنگام حمل و سپس به دنیا آمدن امام می‌باشد که دور از چشم همگان، جز عده‌ای خواص صورت ‌پذیرفت.
با آغاز امامت امام در دوران غیبت صغری نیز مردم با مراجعه به مادر امام حسن عسکری(ع) که معروف به جده بود، به حل مشکلات خود می‌پرداختند و این مسئله، حضور زنان در زمینه‌های اجرایی را گوشزد می‌نماید.۳۲ بنابراین زنان قبل و بعد از غیبت امام عصر(عج) در عرصه‌های مختلف برای حضرت زمینه‌سازی می‌کردند و هم‌چنان این سیره ادامه دارد.
رسول‌خدا (ص) در مورد خدمت‌گزاری و زمینه‌سازی مردان و زنان می‌فرماید: “به زودی پس از شما، اقوامی خواهند آمد که زمین زیر پای‌شان جمع می‌شود (طی الارض می‌کنند) و درهای دنیا بر آنان گشوده می‌گردد و آنان را مردان و زنان فارس خدمت می‌کنند۳۳ “.
3. محدوده زمینه‌سازی فردی
مؤمنین حقیقی کسانی هستند که ایمان آنها با عمل صالح پیوند خورده است. نمایان‌گر این مهم، بیان آیاتی است که در آنها حدود ۴۹ بار عبارت (الذین آمنوا( و (عملوا الصالحات( در قرآن کریم، همراه هم آمده است. البته ایمان و عمل صالح بدون ولایت ائمه(ع) و بیزاری از دشمنان آنها محقق نخواهد شد.
ابوبصیر بیان می‌کند: امام صادق(ع) روزی فرمود: آیا به شما در مورد چیزی خبر ندهم که خداوند عزوجل عملی از بندگان را بدون آن قبول نمی‌کند؟ گفتم: آری، فرمود: شهادت به این‌که جز خدای یگانه خدایی نیست و این‌که محمد(ص) بنده او و رسول اوست و اقرار بدان‌چه خدا به آن امر نموده است و ولایت و دوستی ما و برائت و بیزاری از دشمنان ما، یعنی خصوص ما ائمه(ع) و تسلیم ایشان شدن و ورع اجتهاد و طمأنیه و تلاش و انتظار قائم را داشتن.۳۴
1. حیطه شناخت که تجلی‌گاه بینش انسان‌ها می‌باشد؛ ۲. حیطه عاطفه که گرایشات انسانی را جهت می‌بخشد؛ ۳. حیطه رفتار که اعمال و کردار آدمی را شکل می‌دهد.
1 ـ ۳. حیطه شناخت
اگر انسان خود را شناخت، به معرفت پروردگار نایل خواهد آمد و از جمله ویژگی‌های زمینه‌سازان ظهور، شناخت حقیقی خداوند متعال است. حضرت علی(ع) در این باره فرموده‌اند: “مردان مؤمنی که خدا را در کمال شایستگی شناخته‌اند و ایشان، یاوران مهدی در آخرالزمان‌اند.” ۳۵
پس از شناخت خدای متعال، شناخت حجت و امام او در روی زمین برای هدایت انسان‌ها از مهم‌ترین وظایف مؤمنان محسوب می‌شود؛ چرا که “هر کس امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است”.۳۶
شناخت امام زمان(عج) به سبب ویژگی‌های خاصی هم‌چون ولادت پنهان، زیست پنهان، امتحانات سخت و دشوار و … از اهمیتی دو چندان برخوردار است.۳۷
کسی که خود را مهیای ظهور حضرت می‌سازد درمرحله اول با شناخت صحیح، انگیزه لازم ایمان و عمل صالح را به دست می‌آورد و این شناخت، زمینه‌ساز اقدامات بعدی در زمینه گرایشات و کردار فردی است.
کسب معرفت صحیح به دریافت عقلی افراد باز می‌گردد. البته باید توجه داشت مراد از عقل در این موارد، عقل اجتماعی و درکارهای اجرایی نیست که معمولاً برترین آن به مردان نسبت داده می‌شود؛ بلکه مراد، عقلی است که با آن به کسب کمالات پرداخته می‌شود و در این زمینه، مردان و زنان تفاوتی ندارند.۳۸
بنابراین کسی که به شناخت و معرفت امام زمان(عج) ره نیابد، نشان‌گر آن است که خدای خود را نشناخته است و کسی که خدای خود را نشناسد، از دین گمراه گردیده است.۳۹ برای درک معرفت صحیح باید از خدای متعال کمک و یاری خواست۴۰ و چنان که خواهیم گفت ره یافتن زنان در این زمینه از طریق عاطفه و احساسات هموارتر است.
2 ـ ۳. حیطه عاطفه
دوستی و محبت از شناخت ناشی می‌شود و شناخت صحیح خدا و ائمه معصومین(ع) ایجاد محبت و مودت می‌نماید.
امام صادق(ع) می‌فرماید: “هر چیزی پایه و اساسی دارد و اساس محبت و دوستی ما شناخت اهل‌بیت است”.۴۱
بنابراین، محبت نشانه ایمان کامل است. هم چنین امام صادق(ع) در مورد قول خداوند متعال که می‌فرماید: (و من یطع الله و رسوله( فرمودند: در مورد ولایت علی(ع) و ائمه بعد از ایشان است که پس از آن خداوند فرمود: (فقد فاز فوزاً عظیماً(.۴۲
ولایت به معنای قبول امامت و سرپرستی ائمه(ع) است و وظیفه منتظران نسبت به امام غایب، احترام خالصانه به آن حضرت است که با شنیدن لقب قائم، به احترام آن حضرت بلند شوند۴۳ و آمادگی خود را برای همراهی حضرت اعلام نمایند. ایجاد ارتباط عاطفی با امام عصر(عج) در زنان بسی آسان‌تر از مردان می‌باشد؛ چرا که زنان در بخش دل و قلب و گرایش و جذبه موفق‌تر از مردانند۴۴ و انعطاف‌پذیری زنان در این رابطه بیشتر از مردان است. لذا پس از شناخت امام زمان(عج) بهتر و راحت‌تر می‌توانند با او ارتباط روحی برقرار سازند و شاید به همین دلیل مدعیان دروغین ارتباط با امام زمان(عج) از این حربه عاطفی در زنان سوء استفاده می‌کنند که برای مبارزه با این سوء استفاده‌ها باید کیفیت شناخت و ارتباط صحیح با امام زمان(عج) را در جامعه ترویج نمود.
عشق ورزیدن به امام زمان(عج) تنها در ارتباط با آن حضرت خلاصه نمی‌شود؛ بلکه وجود هر کس که سرشار از عشق امامت و ولایت است، خود را سرا پا مهیای خدمت‌گزاری برای حضرت می‌نماید و در زمان غیبت نیز خدمت به یاران حضرت را سر لوحه کارهای خود قرار می‌دهد.۴۵
زنان به دلیل ظرافت و گرایش قلبی، دارای انعطاف بیشتر و یا حداقل همسان با مردان در جنبه ذکر می‌باشند۴۶ و این ذکر است که موجب تذکر و معرفت الهی می‌گردد.
در جامعه اسلامی، کارهای اجرایی خانواده بر عهده مرد نهاده شده، اما اساس خانواده که بر مهر و محبت بنا شده است بر محوریت زن می‌چرخد. اگر زنان جامعه اسلامی، مهر و محبت خدایی را در خانه پیاده نمایند، اساس جامعه اسلامی نیز بر پایه محبت خدا و امام زمان(عج) شکل می‌گیرد.
متمرکز نمودن گرایشات به سوی هدف متعالی خدمت‌گزاری به امام و یاران آن حضرت، موجب تمرکز افکار و نیروهای آدمی می‌شود و موجب وحدت شخصیت می‌گردد.۴۷ همین امر موجب می‌شود تا یاران حضرت، افرادی محکم و استوار گردند و براساس آن چه در روایات آمده؛ “قلب‌های ایشان هم‌چون پاره‌های آهن است”.۴۸ این دل‌ها در مقابل دشمنان، سخت و محکم است، ولی برای دوستان پر از محبت و مودّت می‌باشد. این همان خصوصیتی است که برای یاران پیامبر اعظم(ص) بر شمرده شده است: (محمد رسول‌ا… و الذین معه اشداء علی الکفار رحماء بینهم(.۴۹
در دیگر روایات، فضیلت و برتری یاران قائم بر اهل هر زمانی بیان گردیده است. امام سجاد(ع) در این باره فرموده‌اند: “غیبت دوازدهمین ولی خدا از اوصیاء رسول‌الله(ص) و ائمه بعدش ادامه پیدا می‌کند. ای اباخالد، همانا اهل زمان غیبت امام، به امامت امام غیبت معتقد می‌باشند و در انتظار ظهورش به سر می‌برند؛ ایشان با فضیلت‌ترین اهل‌ هر زمانی هستند؛ زیرا خداوند متعال به ایشان عقل و فهم و معرفتی عطا کرده که غیبت، نزد ایشان هم‌چون، مشاهده است”.۵۰
3 ـ ۳. حیطه رفتار
رفتار انسان، نمایان‌گر افکار و عقاید او است. یکی از وظایف مهم منتظران، خودسازی و مراقبت بر رفتار خویشتن است تا در پی آن دیگران و جامعه نیز به رفتار صحیح متمایل شوند. رفتار صحیح، نتیجه گرایشات درست، و گرایش‌های صواب در سایه اعتقاد نامناسب ایجاد می‌شود.
امام صادق(ع) می‌فرمایند: “شما صالح نمی‌شوید تا معرفت پیدا نکنید و معرفت پیدا نمی‌کنید تا باور و اعتراف نداشته باشید و باور و اعتراف نخواهید داشت تا تسلیم نشوید”.۵۱
رفتار و کرداری از مؤمن منتظر قابل پذیرش است که با قوانین اسلام مطابق باشد. به عبارت دیگر، انسان مؤمن، خود را تسلیم اوامر الهی می‌نماید و احکام و دستورات الهی را در حد فهم و درک خود به اجرا در می‌آورد و در مواردی نیز که برای او درک‌پذیر نیست، گردن می‌نهد و سرا پا تسلیم اوامر الهی می‌شود.
البته این بدان معنا نیست که تفکر، تعقل و تدبر را کنار گذارد و چشم و گوش بسته هر فرمانی را بپذیرد؛ بلکه باید نسبت به آن‌چه وظیفه او است، آشنا گردد و با استفاده از ابزار عقل و فهم، درصدد دستیابی به احکام اسلام برآید و چنان‌چه در مواردی نسبت به صدور حکمی جزم پیدا نمود، ولی به حکمت آن دست پیدا نکرد، خود را تسلیم اوامر الهی نماید و به دلیل عقل گریزی برخی مسائل به مقابله با آنها نپردازد.
امام سجاد(ع)، منتظران عصر غیبت را با این صفت می‌ستاید که خداوند متعال به ایشان عقل و فهم و معرفت فراوان عطا کرده است.۵۲
یکی از عوامل خودسازی، حفظ خویشتن از انجام محرمات الهی است، این فرمایش گوهربار حضرت علی(ع) است که می‌فرماید: “دوری کردن از بدی‌ها بهتر از انجام خوبی‌هاست”.۵۳
یکی از خطرات جدی که مسلمانان عصر غیبت را تهدید می‌کند، واقع شدن در فتنه‌ها و آزمایشاتی است که امکان دارد دین آنها را تباه و خراب نماید. امام صادق(ع) این خطر را چنین گوشزد می‌فرمایند: “در آینده مبتلا به شبهه‌ای می‌شوید، بدون وجود نشانه و پرچمی که دیده شود و حضور امامی که هدایت کند، از این وضعیت نجات نمی‌یابد، جز کسی که دعای غریق بخواند”. عبدالله بن سنان از آن حضرت سؤال می‌کند، امام می‌فرماید: “یا الله، یا رحیم، یا مقلب القلوب، ثبت قلبی علی دینک”.۵۴ زمان غیبت دارای شرایط حساس و خطرناکی است که در صورت غفلت، اهل ایمان در مهلکات آن واقع می‌شوند و بدون توجه، ایمان از قلب‌های آن‌ها خارج می‌شود. بنابراین مؤمنین باید با تمسک به دین خود لحظه‌ای از یاد خدا و امام زمان(عج) غافل نشوند. دین‌داری و اعتقاد صحیح به غیبت و امامت، کار دشواری است که فقط از افراد اهل یقین و با استقامت ساخته است.۵۵
بهترین راه مقابله، تقویت مبانی اعتقادی و در پرتو آن ایجاد معرفت و محبت حقیقی اهل‌بیت(ع) در دل مردم برای گسترش عمل به احکام اسلامی است.
زنان در این رابطه دارای نقش اساسی هستند و می‌توانند با اقدامی اساسی در این زمینه به کسب معارف اسلامی و الهی بپردازند و آنها را در مورد خود و سپس با تأثیرگذاری درخانواده پیاده نمایند؛ چرا که نقش فردی زن در خانواده بسیار مؤثر می‌باشد و با اصلاح خانواده‌ها، جامعه اسلامی نیز به رشد و تعالی مطلوب خواهد رسید ومنتظران واقعی امام عصر(عج) رشد خواهند نمود.
انسان دین‌دار در پرتو دین در برابرتحریف‌ها و شبهه افکنی‌ها، عملکرد دینی خود را رها نمی‌کند و با صبر و شکیبایی، دین خود را حفظ می‌نماید و با ذکر خدا و ائمه(ع) سعی در حفظ خود و دیگران می‌نماید. بنابراین یک فرد منتظر، ضمن اصلاح خود، به اخلاق نیک اسلامی مزیّن می‌شود و با عمل به وظایف فردی خویش، احکام و دستورات قرآن را به کار می‌بندد۵۶ وظایفی که فرد نسبت به امام زمان(عج) به عهده دارد، در کتاب مکیال المکارم تحت ۸۰ عنوان بیان گردیده است.۵۷
در عصر حاضر، احیای علوم اهل‌بیت(ع) توسط زنان در خانه‌ها، بسیار آسان گردیده است. در مرحله اول، استفاده از کتاب‌های احکام مراجع تقلید برای عمل کردن به احکام و سایر کتاب‌های اسلامی با هدف ارتقای سطح علمی و در مرحله بعد، استفاده از رسانه‌های ارتباط جمعی، به راحتی امکان‌پذیر است.
4. زمینه‌سازی زنان در خانواده
زن به منزله محور اساسی خانواده که بنیان‌گذار رحم و قرابت است شالوده خانواده را بنیان‌ می‌گذارد و تأثیرات روحی و روانی زن را نمی‌توان در خانواده از نظر دور داشت.
تأثیر زن را در خانواده می‌توان از جنبه‌های مختلف و به صورت مشهود، در نقش مادر و همسر در نظر گرفت. با توجه به اهمیت این دو نقش اساسی که در قرآن نیز بدان اشاره شده است به بررسی نقش زنان در زمینه‌سازی ظهور می‌پردازیم.
1 ـ ۴. مادران، مربیان نسل آینده
اسلام، اهمیت ویژه‌ای برای مادران قائل شده است و در قرآن کریم، ضمن سفارش نیکی به پدر و مادر، برای مادر جایگاه ویژه‌ای قرار می‌دهد؛ چرا که مادر با گوشت و جان خود فرزند را درون خود پرورش می‌دهد و سختی حمل را بر دوش می‌کشد و پس از آن با شیر خود کودکش را تغذیه می‌نماید.۵۸
حضرت امام، شغل مادری را شریف‌ترین شغل می‌شمارند: “این مادر که بچه در دامن او بزرگ می‌شود، بزرگترین مسئولیت را دارد… شریف‌ترین شغل در عالم، بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان است به جامعه”.۵۹
مادر می‌تواند با اعمال و رفتار خود، کیفیت بندگی و حمایت از امام را به فرزندان بیاموزد؛ هم‌چنان‌ که امام حسن مجتبی(ع)، شبانگاه تا صبح‌گاه، نظاره‌گر مادر خویش، حضرت زهرا(س) است که از شب تا صبح به عبادت خدا مشغول است و در حق همسایگان دعا می‌کند.۶۰
مادر که جلوه‌گاه عشق به خدا و امام زمان(عج) است و هر صبح‌گاه خود را با دعای عهد، آغاز می‌نماید و لقمه‌ای بدون نام خدا بر نمی‌دارد، گامی جز برای رضای خدا بلند نمی‌کند، ساعات شب و روز خود را با یاد خدا و امام زمانش درخدمت همسر و فرزندانش قرار می‌دهد، به طور مسلم جلوه‌گاه تعلیمات نوربخش اسلام می‌باشد و تأثیرات عمیق باطنی بر روی خانواده خود خواهد نهاد.
دعوتی که بر پایه مهر و محبت باشد، همواره پذیرفته می‌شود و مادر به دلیل جایگاه عاطفی که در خانواده دارد، همواره می‌تواند جلوه‌گاه جمال الهی و بهترین انتقال دهنده علوم و معارف اهل‌بیت(ع) باشد.
مادران می‌توانند با استفاده از شیوه‌های جدید تربیتی، ضمن تعالی خود، تربیت فرزندان را نیز دو چندان نمایند. جایگاه ارزشی مادران در اسلام چنان بالاست که فردی نزد پیامبر(ص) آمده و از ایشان پرسید: به چه کسی نیکی کنیم؟ پیامبر(ص) فرمودند: به مادرت و مرتبه چهارم که مرد پرسید، پیامبر فرمودند به پدرت۶۱ تربیت فرزندان صالح دردامان مادران موجب مباهات و افتخار پیامبر اعظم(ص) در روز قیامت به زیادی امت خود خواهد بود۶۲ .
1 ـ ۱ ـ ۴. فرزندان، آینده‌سازان منتظر
والدین، محصول زندگی خود را در فرزندان خود جست‌وجو می‌نمایند و لذا برای رشد و تربیت آنها به اموری اقدام می‌کنند که به نظرشان ضروری می‌رسد. برخی اولیا، تنها به خوراک و پوشاک فرزندان خود اهمیت می‌دهند، ولی برای بعضی دیگر تعلیم و تربیت فرزندان‌شان نیز اهمیت دارد.
کسانی که برای تعلیم و تربیت فرزندان خود اهمیت قائل‌اند ممکن است از دو طریق مستقیم یا غیرمستقیم به تربیت فرزندان خود همت گمارند؛ البته آن‌چه دراوایل سنین کودکی مورد نظر است، بیشتر تعلیم غیرمستقیم می‌باشد.
فرزندان در سنین طفولیت و کودکی تحت تأثیر خانواده قرار دارند و از خانواده الگو می‌پذیرند. بنابراین، برخورد صحیح خانواده با یک‌دیگر و آموزش غیرمستقیم که فرزندان از راه الگوپذیری فرا می‌گیرند، تأثیر شگرفی در آینده آنان دارد.
در اهمیت و کیفیت تعلیم و تربیت همین بس که “برای دگرگون ساختن یک ملّت، هیچ راهی سریع‌تر و ساده‌تر از دگرگون ساختن نظام تعلیمی و تربیتی آن ملّت نیست”.۶۳
بنابراین، خانواده‌ها و نظام تعلیم و تربیت اسلامی در کیفیت آموزش باید نهایت دقت را به خرج دهند تا نسل آینده با اهداف نهایی اسلام تربیت شوند و نسلی سر گشته و بی‌هدف بار نیایند.
اساس اولیه تربیت در خانواده بنا نهاده می‌شود؛ چنان‌چه پدر و مادر تمام توجه خود را برای تربیت صحیح فرزندان به کار گیرند، می‌توانند از تأثیرات منفی محیط به شدت کاسته و با ابراز محبت و پیوند عاطفی با فرزندان خود در شرایط بحرانی، یاری‌گر آنها باشند و با ایجاد تفریحات سالم برای آنها از روی آوردن فرزندان خود به فساد جلوگیری نمایند.
باید با انتقال معارف مهدوی۶۴ از راه حفظ حدیث، تلاوت روزانه قرآن برای امام زمان(عج)، حفظ و تلاوت دعا برای سلامتی امام زمان(عج) اهمیت مسئله را برای کودکان گوشزد نماییم.
2 ـ ۴. همسران، یاوران یار
ازدواج، از سنت‌های پسندیده اسلام است که زن و مرد را در کنار هم قرار می‌دهد. خداوند، وجود زن را در کنار مرد، مایه آرامش قرار داده است: “و از نشانه‌های او این‌که از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا به وسیله آنها آرام گیرید و میان‌تان دوستی و رحمت نهاد”.۶۵
طبیعت زن به دلیل ظرافت، متقاضی محیط آرام و امن است و طبع پرتوان مرد، تاب و تحمل محیط‌های سخت کاری را دارد. بر همین اساس پیامبر اعظم(ص) در ابتدای زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) و حضرت علی(ع) ، کارهای داخل منزل را به حضرت فاطمه(س) و کارهای بیرون را به حضرت علی(ع) واگذار نمود که موجب خرسندی حضرت فاطمه(س) شد؛ چرا که از  برخورد و معاشرت با مردان معاف شده بود.۶۶
مردان به لحاظ قوت بدنی و شرایط خاص، مسئولیت جهاد و دفاع را بر عهده دارند، اما زنان به دلیل ظرافت طبع و توانایی کم بدنی از جهاد در میدان جنگ معاف شده‌اند، اما در مقابل، مسئولیت دیگری برای آنان به منزله جهاد معین شده است و آن “خوب شوهرداری کردن”۶۷ می‌باشد.
چنان‌چه زنی به وظایف اولیه خود خوب عمل نماید و در شرایط عادی از همسر خود اطاعت کند و در بیرون از منزل نیز با رعایت حجاب و عفاف در وظایف اجتماعی مشارکت نماید، همسر نیز می‌تواند به خوبی به وظایف اسلامی خود عمل نماید.
نقش دیگرِ زنان، در شرایط بحرانی، جنگ و دفاع است که مردان، وظیفه دفاع از دین و سرزمین خود را بر عهده دارند. در این زمان، زنان باید نقش خود را در پشت صحنه به خوبی ایفا نمایند. زنانی که خود را منتظران حضرت می‌دانند، باید در تمامی صحنه‌ها در کنار همسر خود باشند و ضمن یاری او، در تربیت فرزندان صالح و رشد و تعالی دینی همسر خود بکوشند و هم پای ایشان در یاری حضرت حجت(عج) کوشا باشند.
پایداری زنان در صحنه‌های پشت جبهه و در سنگر خانه‌داری و همسرداری، مایه پشت گرمی مردان است و بنیان خانواده را محکم می‌نماید، و به واسطه استحکام خانواده که جامعه کوچک به شمار می‌رود، اجتماع انسانی نیز مستحکم می‌گردد و امکان اجرای احکام اسلامی و عدالت منتظر (مورد انتظار) فراهم می‌آید.
4. زمینه‌سازی اجتماعی و نقش زنان
معرفت اجتماعی از مهم‌ترین اموری است که رغبت عمومی را تشکیل می‌دهد۶۸ و چنان‌چه معرفت اجتماعی درباره حضور امام در جامعه ایجاد نشده باشد؛ هم‌ چنان که ائمه معصومین(ع) در زمان خود دچار غربت گشته و مردم، آنها را تنها گذاشتند و یاری نکردند و این امر موجب غیبت امام عصر(عج) گردید، باز هم موجب تداوم غیبت خواهد شد.
معرفت اجتماعی مبنی بر این که ظهور انسان کامل ـ حضرت بقیه‌ا… الاعظم ( ارواحنا له الفداء) ـ موجب از بین رفتن بی‌عدالتی‌ها، ظلم و ستم‌ها و جای‌گزین شدن عدالت و امنیت و … می‌گردد، باعث ایجاد هدف مشترک می‌گردد و انسجام جامعه مهدوی را در پی دارد.
پس از شکل‌گیری جامعه مهدوی با پشتوانه ایمان، باید در صدد تقویت روحیه جهادی در بین مردم بود، که از طریق آگاهی‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی شکل می‌گیرد. طرح زمینه‌سازی برای قیام امام عصر(عج) دارای دو جنبه است:
1. رشد ایمانی، جهادی و آگاهی سیاسی که جبهه مقابل، فاقد آن است؛
2. تشکیلات سیاسی، نظامی، اقتصادی برای رویارویی با دشمن؛ هر چند قدرت برابری با جبهه جهانی دشمن را نداشته باشد.۶۹ فعالیت‌های اقتصادی و نظامی برای آمادگی فیزیکی لازم است؛ هر چند نیروهای مسلمان از سلاح ایمان بهره می‌گیرند، ولی از آماده‌سازی امکانات مورد نیاز غفلت نمی‌ورزند؛ چرا که پیام آسمانی آنها فرموده است: “هر آن‌چه در توانایی دارید به کار بندید”. مهیا کردن بستر لازم در ابعاد یاد شده از وظایف جامعه اسلامی است. ۷۰
بر خلاف کسانی که تصور می‌کنند باید فساد شدید جامعه را فرا گیرد تا زمینه ظهور فراهم آید؛ جامعه اسلامی بایستی با به کار بردن تمامی امکانات، سعی در آمادگی و رشد انسان‌ها برای فراهم آوردن بستر لازم برای ظهور کند.
زنان با توجه به مواهب طبیعی خود، باید در جهت سرشت خاص خود بکوشند و در راه تکامل بشر به نقش خود که بزرگ‌تر از نقش مردان است، اهمیت دهند و بی‌تفاوت از کنار آن نگذرند.۷۱ زنان به منزله جزئی از اجتماع، باید علاوه بر نقش فردی، به نقش اجتماعی خود نیز توجه داشته باشند و خود را از اجتماع بر کنار ندانند؛ چرا که دین برای انسان، هویت جمعی قائل است و در این رابطه، یک سلسله وظایف جمعی را مطرح می‌نماید: “جز این نیست که مؤمنان کسانی‌اند که به خدا و پیامبرش گرویده‌اند و هنگامی که با او بر سر کاری اجتماع کرده‌اند، تا از وی کسب اجازه نکنند، نمی‌روند”.۷۲
در آیه شریفه، مؤمنین راستین را افرادی می‌داند که علاوه بر اعتقاد به خدا و رسول، در امور اجتماعی نیز شرکت دارند و بدون کسب اجازه از رهبر، از حضور در اجتماع خودداری نمی‌کنند.
این امر، نشان‌گر حضور دائمی مؤمنان در اجتماع است که بیان (الذین آمنوا( همه مؤمنان اعم از مرد و زن را در برمی‌گیرد. البته در مواردی که زنان نقش اساسی داشته باشند، بر حضور زن تأکید می‌نماید؛ مثل زمان نزول قرآن که حرمت زن محفوظ نبود؛ بیش از حد انتظار بر مسئله زن تکیه نمود و بر نقش زنان در تثبیت ادیان الهی انگشت نهاد۷۳ .
در اجتماع عرب شایع بود که برای زنان در اجتماع، احترام چندانی قائل نبودند، ولی دین اسلام زنان را در امور اجتماعی مشارکت داد.
1 ـ ۵. رابطه نقش‌های اجتماعی و وظایف زنان
حضور زنان در اجتماع، برای زمینه‌سازی ظهور، در صورتی مورد قبول امام زمان(عج) است که مطابق با موازین اسلامی باشد.
مهم‌ترین وظیفه زنان در این زمینه، رعایت تقوا و گسترش عفاف و تقوا در جامعه است؛ چرا که حضور زن در اجتماع با عرضه اندام جنسیتی موجب فساد می‌گردد و امنیت روانی را از بین می‌برد.
حفظ حجاب و ارزش انسانی زن از مهم‌ترین عوامل موفقیت زن در اجتماع به مثابه انسان است که می‌تواند حضور او را در کنار مردان، یکسان قرار دهد و موفقیت او را در عرصه‌های مختلف تضمین نماید وگرنه زن هم‌چون کالایی بی‌ارزش در کنار سایر کالاها قرار خواهد گرفت.
یکی از نمونه‌های تدبیر اجتماعی زنان در قرآن، ملکه سبا می‌باشد که هنگام مشورت با فرماندهان خود وقتی که با نظر آنان مبنی بر توان زیاد بر جنگ مواجه شد، با تدبیری زیرکانه گفت: پادشاهان چون به شهری درآیند، آن را تباه و عزیزانش را خوار می‌گردانند. و در مقابل، با فرستادن هدیه‌ای به سلیمان و با تأمل در عملکرد او، به دین الهی گروید. ۷۴
حضور زن در عرصه‌های مختلف اجرایی، به جز در مواردی که اسلام به دلایل خاص برای حفظ جایگاه زن ممنوع کرده است، نه تنها اشکالی ندارد، بلکه واجب است.۷۵
زنان با حضور خود در اجتماع می‌توانند، سایر افراد را راهنمایی نمایند. در مرحله اول با گفتار، سخنرانی و مقالات علمی، افراد را با مقام و منزلت زن در فرهنگ مهدوی آشنا کنند و جامعه عظیم زنان را با رسالت بزرگ خود آشنا سازند.
در مرحله بعد با امر به معروف، افراد را به انجام واجبات و کارهای نیکو دعوت نمایند و ارزش زن و رابطه معنوی با امام زمان(عج) را گوشزد کنند و با نهی از منکر از انجام اعمالی که قلب امام زمان(عج) را می‌آزارد، نهی نمایند.
“هر گاه عده‌ای کارهای نیکو را انجام دهند و بر آن مواظبت نمایند؛ عده‌ای ناخودآگاه الگو می‌گیرند و پیروی می‌کنند و در این آثار ظاهری، نوعی یاری امام زمان(عج) نهفته است”. ۷۶
عملکرد صحیح زنان نه تنها تأثیر مثبت بر سایرین دارد، حتی می‌تواند آنها را در زمره یاران خاص و ویژه امام زمان(عج) قرار دهد. در روایات به این مهم اشاره شده است؛ مبنی بر این‌که تعدادی از زنان در میان یاران حضرت حضور دارند۷۷؛ ضمن این که تعدادی نیز برای مداوای زخمی‌ها به یاری حضرت می‌شتابند. براساس روایتی از امام صادق(ع) برخی از زنان در هنگام ظهور امام زمان(عج) زنده می‌شوند و با حضرت رجعت خواهند کرد، که نام تعدادی از آنها در روایات بیان شده و نام برخی به میان نیامده است۷۸. علاوه بر این زنانی پیش‌گام در این زمینه وجود دارندکه به دلیل صلاحیت و آمادگی‌های قبلی، همراه حضرت عیسی(ع) به زمین فرود می‌آیند، که تعداد آنها ۴۰۰ نفر بیان گردیده است.۷۹
زنان برای ایفای نقش مؤثر برای ظهور امام زمان(عج) باید با وظایف عمومی منتظران آشنا گردند و پس از آن، برای عملکرد بهتر، با نقش‌های عمومی و هم‌چنین ویژه زنان آشنایی بیشتر پیدا کنند.
علاوه بر این، زنان می‌توانند برای حضور در رکاب امام زمان(عج)، ضمن رعایت تقوای الهی با خواندن دعای عهد در چهل صبح، خود را در زمره یاران حضرت قرار دهند و در صورت وفات می‌توانند به دنیا رجعت نمایند و در رکاب حضرت قرار گیرند.۸۰
2 ـ ۵. نقش فرهنگی زنان
فرهنگ جامعه، روح و حقیقت نظام اجتماعی را شکل می‌دهد که شامل ارزش‌ها، شناخت و ایدئولوژی آن مکتب است۸۱ . سه عنصر اصلی فرهنگ عبارتند از: ۱. اصول دین (توحید، نبوت و معاد)؛ ۲. ارزش‌های ثابت؛ ۳. شیوه‌های رفتاری برخواسته از ارزش‌ها.۸۲
پایه و اساس امور فرهنگی را تعلیم و تربیت تشکیل داده و اجتماع نیز بر همین اساس استوار می‌گردد.
سایر امور سیاسی، نظامی، اقتصادی نیز تحت تأثیر امور فرهنگی قرار دارند۸۳ .
پیامبر اعظم(ص) پس از بعثت، برای تبلیغ دین اسلام به کار فرهنگی گسترده پرداختند که با پایه‌گذاری اصول دین آغاز شد.
پس از حضرت علی(ع) اولین کسی که به پیامبر، ایمان آورد، همسرش، حضرت خدیجه بود که با همه وجود به حمایت از ایشان پرداخت و در مقابل عقاید تمامی مشرکان ایستادگی نمود.
یکی از عوامل مهم موفقیت اسلام، فرهنگ انتظار است که از قیام امام حسین(ع) نشأت گرفته است و می‌توان گفت: “فرهنگ عاشورا، زمینه‌ساز فرهنگ انتظار است”.۸۴
تداوم خط فکری شیعه پس از رحلت پیامبر اعظم(ص) و اجرای آن توسط حضرت علی(ع) با قیام عاشورا و خون امام حسین(ع) آبیاری گردید و با فرهنگ انتظار تا عصر حاضر تداوم یافته و همواره با آزمایش انسان‌ها به گونه‌های مختلف همراه بوده است.
نقش زنان در پیش‌برد احکام اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد. در شرایط بحرانی که دست مردان بسته می‌شد، زنانی هم‌چون حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) با تبلیغات خود به حمایت از امام خود و آگاه‌سازی مردم می‌پرداختند.
زنان همواره در دفاع از اسلام و ارزش‌های اسلامی مشارکت داشته‌اند و در پیروزی انقلاب اسلامی نیز سهم قابل ملاحظه‌ای ایفا نمودند. امام خمینی( در این باره فرموده‌اند: “… در مملکت ما این طور شد که بانوان هم دوش، بلکه جلوتر از مردها از خانه‌ها بیرون آمدند و در این راه اسلامی زحمت کشیدند و رنج دیدند …”.۸۵
1 ـ ۲ ـ ۵. تهاجم فرهنگی
یکی از راه‌های مؤثر دشمنان برای سلطه بر کشورهای اسلامی، تسلط فرهنگی است که دشمن از تمامی ابزارهای خود برای تخلیه فکری و فرهنگی جامعه، خصوصاً جوانان بهره می‌جوید.
از مهم‌ترین عوامل تهاجم فرهنگی غرب، تغییر شناخت‌ها و باورها، دگرگونی ارزش‌ها و گرایش‌هاست که در پی آن، رفتارها و کردارها نیز تغییر خواهد کرد.۸۶ این در حالی است که غرب، خود گرفتار بحران فرهنگی است و به جای حق، انسان را جانشین ساخته و قانون را جای‌گزین دین نموده و به جای ارزش‌های الهی، اصالت سود و ترّقی مذهب را به اخلاق و هدونیسم (لذت‌جویی و لذت‌گرایی) تبدیل نموده است.۸۷
یکی از اهداف دشمن، مبارزه با فرهنگ انتظار می‌باشد؛ چرا که به تأثیر آن بر افکار، عقاید و رفتار مردم پی‌برده است.
هم اکنون دشمن با حربه‌های مختلف درصدد مبارزه با اسلام برآمده و به علت تأثیر شگرف اعتقاد مهدوی، به مبارزه اساسی با این تفکر در سطح جهانی پرداخته و تا کنون بیش از پانصد اثر اعم از: فیلم، نمایش‌نامه، آهنگ و داستان۸۸ برای تحریف پیش‌گویی‌های نوستر آداموس در ارائه چهره وحشتناک از امام زمان(عج) و جنگ‌افروزی ایشان ارائه شده است؛ در حالی که روایات اسلام، بیان‌گر  ایجاد وحدت کلمه در سایه ظهور امام زمان(عج) می‌باشد.
امام(ع) در تأویل آیه (و قاتلوهم حتی لا تکون فتنه و یکون الدین کلّه لله(۸۹ می‌فرماید: امام زمان(عج) مبارزه می‌کند، تا وقتی که اختلاف از بین ملل و ادیان برداشته شود و تمامی دین، یک کلمه گردد.۹۰
هم اکنون تأثیرات تهاجم فرهنگی دشمن در جوامع اسلامی مشهود است و دشمن از راه‌های گوناگون به خصوص رسانه‌های ارتباطی از قبیل: ماهواره، اینترنت، فیلم‌ها و نوارهای مبتذل و … درصدد تخریب فرهنگ اسلامی برآمده و بیشترین اهداف دشمن بر روی زنان و جوانان متمرکز شده است؛ چرا که دشمن به خوبی دریافته که بهترین راه برای دست‌یابی به اهداف شوم خود، تخریب زیرساخت‌ها و بنیان‌های زیرین جامعه است که شامل جوانان و زنان جامعه می‌باشد. تأثیر تهاجم فرهنگی در این روایت رسول‌اعظم(ص) مشاهده می‌شود که ضمن هشدار به امت خود در آخرالزمان می‌فرماید: “حال شما چگونه خواهد بود، زمانی که زنان شما فاسد شوند و جوانان شما به فسق و جور گرایند و شما امر به معروف و نهی از منکر ننمایید. به پیامبر(ص) گفته شد: ای رسول خدا(ص) آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: آری و بدتر از این خواهد شد! حال شما چگونه خواهد بود، زمانی که شما معروف را منکر، و منکر را معروف پندارید؟”۹۱
از این قبیل احادیث در مورد زمان قبل از ظهور وارد شده که بیان‌گر عملکرد نادرست برخی از مردم است و این مهم، وظیفه سایرین را برای راهنمایی امت گوشزد می‌نماید.
2 ـ ۲ ـ ۵. وظیفه بانوان در مقابل تهاجم فرهنگی
فعالیت‌های گسترده دشمن برای ایجاد فساد در جامعه اسلامی و از بین بردن فرهنگ انتظار، وظیفه خطیر عمومی را در حوزه‌های علمیه و مراکز آموزشی ـ پژوهشی گوشزد می‌نماید.
پژوهش‌های علمی ـ تحقیقی در این زمینه باعث روشن‌گری در سطوح مختلف علمی از جمله آموزش و پرورش و آموزش عالی می‌گردد و در نتیجه، موجب آگاهی قشر عظیمی از مردم خواهد شد. برای آگاهی در سطح عموم نیز می‌توان از رسانه‌های جمعی به خصوص صدا و سیما با اجرای برنامه‌های مختلف اجرایی، فیلم، داستان و … بهره جست و سطح آگاهی عمومی، خصوصاً زنان را نسبت به مسئله انتظار، مهدویت و … بالا برد.
گسترش معارف ناب محمدی بین زنان، می‌تواند جامعه را تحت تأثیر قرار دهد؛ زیرا نه تنها زنان، نصف جامعه را تشکیل می‌دهند، بلکه بر نصف دیگر جامعه تأثیرگذار هستند و از طریق عقل دینی و عاطفی می‌توانند تحولاّت اساسی در افکار فرهنگی جامعه ایجاد نمایند و با گرایشات دینی ـ مذهبی، جوانان را جذب مبانی جذّاب دینی و فرهنگ انتظار مهدوی نمایند.
حضور زنان در مجامع علمی، به خصوص علوم اسلامی، در حوزه و دانشگاه برای پرورش اعتقادات اسلامی در جامعه، به خصوص در زمان حاضر که بیش از نصف جمعیت دانشگاه‌ها را دختران تشکیل می‌دهند، نقش اساسی دارد.
اعتقاد مذهبی، باور و شناخت امام زمان(عج) از مبانی فرهنگی است که زیربنای ارتقای فرهنگی را تشکیل می‌دهد و موجب ثبات عقیده افراد به مهدویت و سازندگی افراد می‌شود تا آن‌جا که یارانی خاص را شکل می‌دهد.
در روایات، یاران امام زمان(عج) این چنین معرفی شده‌اند: آنها در آسمان، شناخته شده‌اند و در زمین (تا آمدن حضرت) ناشناخته می‌مانند. ۹۲
هم چنین ایشان دارای شخصیتی بی‌نظیر و پیش‌گام در کارهای خیرند.۹۳
نقش اساسی زنان در ترویج فرهنگ مهدوی را می‌توان در دو بعد کلی جست‌وجو نمود:
ابتدا تبلیغات صحیح درباره فرهنگ مهدوی و جلوگیری از ترویج افکار و عقاید نادرست که تحت عنوان اسلام منتشر می‌گردد. چه بسا در این میان عده‌ای به نام ملاقات با امام زمان(عج) و تحت تأثیر قراردادن بانوان، آنها را منحرف سازند و در پناه آن به گمراه و فاسد نمودن عده‌ای اقدام نمایند.
بهترین راه برای جلوگیری از این‌گونه مفاسد، ترویج معارف ناب محمدی است که برای تحقق آن باید از طریق شناخت و معرفت حقیقی امام، همراه با انتظار صحیح و سازنده بهره جست.
برای گسترش فرهنگ اسلامی می‌توان به مجالس دسته‌چمعی یا اردوهای زیارتی فرهنگی اقدام نمود؛ زیرا در چنین مجالس و اردوهایی که به نام ائمه معصومین(ع) برپا می‌شود، پذیرش دینی مردم بیشتر گشته و با رفتن به مشاهد مشرفه و ارتباط مستقیم با چنین اماکنی، امکان ارتباط معنوی بیشتر می‌شود.
برگزاری مجالس مذهبی، به خصوص مرتبط با امام زمان(عج) هم‌چون دعای ندبه، دعای عهد، زیارت آل یس و تفسیر آیات قرآن کریم، خصوصاً آیاتی که مرتبط با امام زمان(عج) می‌باشد مردم را با فرهنگ قرآنی ـ مهدوی، بیشتر آشنا می‌سازد.
راه دیگر انتقال معارف مهدوی به نسل جدید، بالابردن فرهنگ کتاب‌خوانی است که با عرضه محصولات فرهنگی (اسلامی ـ مهدوی) می‌توان آنها را به فرهنگ مهدوی علاقه‌مند نمود.
بٌعد دیگر فرهنگی که گاه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، ابعاد تأثیرگذار در تفکر و عملکرد اسلامی است. یکی از دلایل دور شدن از فرهنگ اسلامی، شرایط محیطی می‌باشد که با ایجاد تحول در آن، ابعاد بسیاری از مشکلات فرهنگی حل خواهد شد. برای مثال، کیفیت معماری در فرهنگ اسلامی است که در زمان‌های گذشته خانواده‌های متشرع با ساختمان‌های بیرونی ـ اندرونی مانع اختلاط زنان و مردان نامحرم می‌شدند، ولی هم اکنون با تهاجم فرهگی غرب، ساختمان‌ها به شکل اُپن (باز) در آمده است.
انتقال این‌گونه فرهنگ‌ها از هم اکنون می‌تواند زمینه‌ساز ظهور باشد و زنان به دلیل طبع ظریف و هنرمند خود می‌توانند با معماری جدید اسلامی و تنوع بخشی به کیفیت خانه‌سازی و تزئینات داخلی آن، تحولات اساسی در فرهنگ متأثر از فرهنگ غرب ایجاد نمایند.
مسئله دیگر، تغییر پوشش سنتی قدیم به پوشش نامتناسب تنگ و بدن‌نما است که در روایات آخرالزمان نیز مورد نکوهش قرار گرفته است۹۴ و برای تغییر آن به پوشش متناسب اسلامی  می‌توان با ارائه پوشش‌های زیبا و متنوع جدید اسلامی، جای‌گزین‌های مناسبی برای پوشش‌های نیمه عریان و نامناسب به ارمغان آمده از غرب قرار داد.
3 ـ ۵. نقش سیاسی زنان
سیاست جامعه اسلامی بر اساس مصالح دنیوی و اخروی است و امام و حاکم اسلامی برای تحقق این مهم اقدام می‌نمایند. از صدر اسلام تا کنون تنها در دوره پیامبر اعظم(ص) و ۵ سال از امامت امیرالمؤمنین(ع) و اندکی از دوران امام حسین(ع)، حکومت در دست امامان معصوم(ع) بوده و این امر موجب شده است تا امامان معصوم(ع) نتوانند احکام و موازین اسلامی را به طور کامل به اجرا در آورند.
هر چند امر رسالت به عهده مردان نهاده شده است، اما مسئولیت درون جامعه اسلامی بر عهده همه زنان و مردان بوده و این از ابتدای اسلام در جامعه اسلام مشهود است.
حمایت از دین وظیفه‌ای عمومی است که در تمامی ادیان الهی مشهود است و نقش زنان در کنار انبیای الهی از جمله مسائلی است که در قرآن بدان اشاره شده است و برای نمونه، آسیه همسر فرعون و حضرت مریم(س) را مثال می‌زند.۹۵
در جای دیگر آیات قرآن، سه زن نمونه را که در پرورش حضرت موسی(ع) دخیل بوده‌اند، نام برده است که عبارتند از: مادر و خواهر موسی(ع) که در شرایط سخت بحرانی، موسی(ع) را به دستور الهی به آب انداختند و با زیرکی دایه‌گی او را پذیرفتند و آسیه، همسر فرعون ـ در شرایط بحرانی که فرعون هر فرزند پسر را سر می‌برید ـ با شجاعت از فرعون خواست تا او را نکشد و به فرزندی بگیرند. این سه زن در شرایط سخت بحرانی به مبارزه سیاسی با فرعون پرداختند.۹۶
در مقابل، زنانی نیز به مقابله با پیامبران برخواستند و نه تنها با ایشان همکاری نکردند، بلکه خیانت ورزیدند.۹۷
حضور زنان در صحنه سیاست هم‌چنان ادامه می‌یابد و در زمان اسلام نیز حضرت زهرا(س) در حمایت سیاسی از امیرالمؤمنین علی(ع) ، شبانگاهان با همسر و فرزندانش به درِ خانه مهاجرین و انصار می‌رفت و از آنان کمک و یاری می‌طلبید.۹۸
حضرت زینب(س) نیز در حمایت از امام حسین(ع) سه کار مهم را به عهده گرفت۹۹:
1. حمایت از رهبر خود، امام حسین(ع) و پس از شهادت ایشان، امام سجاد(ع)؛
2. محافظت از یتیمان و سرپرستی از ایشان؛
3. پیام‌رسانی امام و شهیدان در کوفه و شام با بیانات کوبنده و پرمحتوا.
اسلام، زنانی در دامن خود پرورید که نه تنها صحنه سیاسی را ترک نکردند، بلکه همواره به حمایت از اسلام برخواستند و در مقابل دستگاه ستم‌گر ایستادگی ‌نمودند.
در دوران معاصرکه حکومت‌های ستم‌گر غربی برای سلطه بر کشورهای اسلامی، شعار جدایی دین از سیاست سر داده‌اند، نه تنها مردان، بلکه زنان مسلمان در ایران نشان دادند که مرد و زن مسلمان، نقش به سزایی در حکومت‌های اسلامی دارند.
امام خمینی( در بیانات خود به مردان و زنان برای دخالت در امور سیاسی چنین فرمودند: “باید همه زن‌ها و مردها درمسائل اجتماعی، در مسائل سیاسی وارد باشند و ناظر باشند؛ هم به مجلس ناظر باشند، هم به کارهای دولت ناظر باشند؛ اظهار نظر بکنند.
سیاست اسلامی که بر اساس مصالح دنیوی و اخروی نباشد، در مقابل سیاست دنیای کنونی غرب قرار دارد؛ زیرا سیاست آنها سیاستی شیطانی است که برای رسیدن به اهداف سیاسی از هیچ دروغی و نیرنگی دریغ نمی‌ورزد و برای رسیدن به هدف از هر وسیله‌ای بهره می‌جویند.۱۰۰
دنیای غرب با تمام تناقضاتی که دارد، یک جبهه سیاسی وسیع علیه اسلام به کار بسته و از تمام وسایل و امکانات خود در این راه بهره جسته است. در مقابل این همه امکانات، دنیای اسلام باید با نیروی ایمانی، جهادی و آگاهی سیاسی از دشمن پیشی گیرد و یکی از وظایف دنیای اسلام در این زمینه، آماده‌سازی برای انقلاب امام عصر(عج) می‌باشد.
حضور زنان در صحنه سیاسی با پرهیزکاری، زمینه‌ساز حکومت جهانی امام عصر(عج) می‌باشد. از جمله حضور آنان در صحنه‌های انقلاب اسلامی که خود، زمینه‌ساز حکومت امام عصر(عج) بوده است و مکمل قیام امام عصر(عج) می‌باشد. حضور زنان در صحنه‌های مختلف، هم چون: تظاهرات علیه استکبار، حضور در انتخابات، تأیید رهبری و مسئولین، امر به معروف و نهی از منکر، آمادگی‌های دفاعی و … از مصادیق حضور آنها در صحنه سیاست به شمار می‌رود.
حضور زنان در مسندهای سیاسی که مخالف با شئون اسلامی نباشد و برای پیش‌برد اهداف اسلامی باشد، با اجرای سیاست‌های دینی و قرار دادن زن در جایگاه انسانی خود می‌تواند زمینه‌ساز ظهور شود.
حضور زنان، در میان یاوران،۱۰۱ بیان‌گر توان فکری، سیاسی، علمی و عملی ایشان می‌باشد. زمینه‌سازی ظهور باید مبتنی بر طرح‌های دراز مدت، همراه با ایجاد آمادگی در مردم جهان باشد.
4 ـ ۵. عدالت اقتصادی
قرآن کریم می‌فرماید: و پیمانه و ترازوها را بر پایه قسط قرار دهید. ۱۰۲
هدف اقتصادی اسلام، تربیت و هدایت مردم به سعادت ابدی است  که بر اساس عدالت اقتصادی، استقلال سیاسی و اقتصادی به دست می‌آید؛۱۰۳ بر خلاف اقتصاد جوامع غربی که بر اساس رفاه و سود بیشتر است۱۰۴ و حتی در نظام سرمایه‌داری برای سود بیشتر به استثمار کارگران و کارمندان می‌پردازند.۱۰۵
استعمار برای تسلط بر جهان در پی دست‌یازی به منابع ثروت جهان می‌باشد؛ لذا با برنامه‌ریزی سیاسی و فرهنگی، راه تفکر را بر ملت‌ها می‌بندد و بر منابع ثروت‌ آنها سیطره می‌یابد و حتی در میان کشورهای خود نیز از طریق نظام سیاسی، اصالت فکر را از مردم می‌گیرد و از پرورش افکار برای پرداختن به نیروهای دورن خود و جامعه جلوگیری می‌نماید.۱۰۶
اقتصاد کلان کشورهای توسعه یافته، بر اساس نظام سرمایه‌داری است و نمی‌توان از آن به مثابه معیار و ملاک در اقتصاد اسلامی بهره جست؛ زیرا معیار اقتصاد اسلامی بر اساس عدالت و در صورت امکان، خواهان اقتصادی با عدالت “درون‌زا” می‌باشد، که در صورت عدم تحقق آن، به عدالت “برون‌زا” متمایل خواهد شد.۱۰۷
چنان‌چه در اقتصاد به شاخص عدالت توجه کافی شود و بدان به صورت صحیح عمل گردد، موجب از بین رفتن بسیاری از معضلات اجتماعی خواهد گردید. پیامبر اعظم(ص) فقر را در برخی موارد موجب کفر بیان کرده‌اند: “نزدیک است فقر به کفر بیانجامد. ۱۰۸”.
1 ـ ۴ ـ ۵. نقش اقتصادی زنان
برای فراهم آوردن بستر ظهور، باید زمینه‌های عدالت اقتصادی در جامعه فراهم گردد و از طرفی، شعور اجتماعی و اقتصادی مردم بالا رود؛ به گونه‌ای که خود در پی اقتصاد عادلانه باشند و ثروت‌مندان، حقوق اقتصادی زیردستان را مراعات نمایند و در پرداخت خمس و زکات و سایر حقوق کوتاهی نکنند. زنان و مردان باید به حقوق اقتصادی که اسلام به آنها عطا نموده است، آشنایی داشته باشند و به گونه‌ای صحیح از آن بهره‌مند شوند. خداوند متعال در مورد استقلال اقتصادی مرد و زن می‌فرماید: برای مردان از آن چه کسب کرده‌اند بهره‌ای است و برای زنان [نیز] از آن‌چه کسب کرده‌اند، بهره‌ای است. ۱۰۹
اسلام در چهارده سده گذشته به زنان نیز، هم‌چون مردان، استقلال اقتصادی عطا نمود؛ در حالی اروپا (انگلستان) در یک سده پیش به زنان عطا نموده بود؛ هر چند این استقلال اقتصادی، مرهون کارخانه‌داران برای سود بیشتر و مزد کمتر بود؛ با این شعار که زنان خود مالک پولی می‌شوند که خود به دست می‌آوردند.۱۱۰
اسلام، ضمن حفظ عدالت اقتصادی برای مرد و زن، خرجی زن را به عهده مرد نهاده است تا زن، طراوت و شادابی خود را حفظ کند.
زنان پیش از اسلام نیز دارای فعالیت اقتصادی بودند و اسلام نیز این سیره را نفی و نهی نکرد، بلکه با سکوت خود آن را تأیید نمود. نمونه آن، فعالیت حضرت خدیجه(س) است که دارای فعالیت وسیع اقتصادی بود و از تجّار بزرگ مکه به شمار می‌رفت. این بانوی بزرگوار پس از ازدواج با رسول‌خدا(ص) تمامی اموال خود را برای پیش‌برد اهداف اسلام خرج نمود تا جایی که پیامبر(ص) بر این مطلب مباهات می‌ورزید.۱۱۱
در عصر حاضر نیز زنان مسلمان در عرصه‌های مختلف مشغول به فعالیت هستند و چرخه خودکفایی کشور را به گردش در‌ می‌آورند. البته حضور زنان در عرصه تجارت و بازار باید با حفظ شئونات اسلامی باشد و مفاسد اخلاقی و اجتماعی و … را در پی نداشته باشد و زن به منزله یک انسان در عرصه فعالیت‌های اقتصادی وارد شود.
زن در اقتصاد غرب، بیشتر جنبه ابزاری دارد و از اندام (جنسیت) او به مثابه یک شیء جذّاب برای تبلیغات ـ اجناس و ابتذال در سینما ـ استفاده می‌گردد؛ لذا زن از ارزش انسانی ساقط شده است.
استفاده‌های ابزاری غرب از وجود زن، دو هشدار اساسی برای جامعه منتظران است؛ اول، این‌که حضور زن در اقتصاد و بازار کار، نباید او را از شئون انسانیت ساقط نماید و او را هم‌چون کالایی بی‌ارزش در معرض دید همگان برای فروش بیشتر قرار دهد؛ چنان‌که متأسفانه انتقال این فرهنگ می‌تواند تأثیرات منفی در ابعاد مختلف جامعه داشته باشد و مفاسد اخلاقی و بی‌بند و باری را در جامعه ترویج نماید.
دوم، ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی از سوی سوداگریان غربی، بیشتر متوجه زنان گردیده است و هر روز با القای مدهای مختلف و محصولات جدید درصدد پرکردن جیب‌های خود و مشغول ساختن سایر جوامع به امور مادی و خالی کردن جیب سایر کشورها می‌باشند. شاید روایتی که در رابطه با مشارکت زنان در امور تجاری با مردان در آخرالزمان آمده است، مبتنی بر همین اساس باشد:۱۱۲ هنگامی که زن‌ها برای طمع دنیا در داد و ستد همسران‌شان شرکت کنند.۱۱۳
نقش اساسی‌ای که زنان می‌توانند برای زمینه‌سازی ظهور در زمینه اقتصادی ایفا کنند؛ توجه به خودکفایی اقتصادی برای رهایی یافتن از بند استعماری جهان‌خواران است تا در سایه استقلال اقتصادی در کشور، زمینه‌های رفاه اقتصادی و معیشتی دوران ظهور فراهم آید و کشور نیز در زمینه‌های اقتصادی و نظامی، وابسته به دولت‌های استکباری نباشد.
وقتی که شعور اجتماعی بدان‌جا برسد که مال را برای آسایش بخواهد؛ نه این که هدف نهایی خود را ثروت‌اندوزی بداند، این آمادگی فراهم خواهد شد تا همه انسان‌ها به طور عادلانه از ثروت بهره‌مند گردند. با اجرای احکام اسلامی، این هدف نیز تأمین خواهد شد؛ هم‌چنان‌ که در زمان امام عصر(عج) این هدف تحقق خواهد یافت.
یکی از عوامل وابستگی اقتصادی کشورهای عقب نگه‌داشته شده، مصرف بی‌رویه خانواده‌ها در پی تبلیغات گسترده رسانه‌های غربی است؛ حال آن‌که توجه کلان کشور به استقلال اقتصادی و ارائه الگوی صحیح مصرف به خانوارها از راه‌های مختلف به خصوص رسانه‌ها می‌تواند عدالت اقتصادی را نهادینه سازد. هر چند دین اسلام هزینه خانواده را بر عهده مردان قرار داده است، ولی کیفیت خرج معمولاً با محوریت زن می‌چرخد، که توجه زنان به الگوی صحیح مصرف و آموزش آن به فرزندان، تأثیر به سزایی در اقتصاد صحیح دارد. توجه به اصول اقتصادی اسلام از قبیل: خمس و زکات و … مرتبط با اقتصاد خانواده است که توجه به آن و جذب مازاد درآمد خانواده‌های ثروت‌مند و هزینه‌نمودن آن برای قسمت‌های ضعیف و ناتوان جامعه، امکان ارتقای اقتصادی را در اجتماع نوید می‌دهد.
هر چند این امور، بیشتر متوجه مردان می‌باشد، ولی توجه زنان به این امور و هشدار آنان برای بهبود وضعیت معیشتی تمام جامعه مؤثر است و می‌تواند عامل مهمی در فقرزدایی و پیشرفت اقتصادی کشور باشد.
چنان‌چه زنان جامعه بر این مهم اقدام نمایند، امید می‌رود که بستر مناسب اقتصادی برای ظهور فراهم آید؛ چرا که با از بین رفتن فقر و بی‌عدالتی، مردم نیز خود را بیشتر مهیای ظهور می‌سازند.
جمع‌بندی
شناخت و معرفت امام زمان(عج) به منزله مهم‌ترین وظیفه هر مسلمان مطرح است؛ چرا که دنیا و آخرت او را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. عدم شناخت صحیح امام در دنیا باعث گمراهی و مردن به مرگ جاهلیت می‌شود.
اما در دوران حاضر و علم به غیبت ایشان، وظیفه پیروان را باید در آشنایی با وظایف و احکام خود جست‌وجو نمود؛ چرا که با عدم حضور امام، دست‌یابی به بسیاری از حقایق، دشوار خواهد بود. یکی از وظایف مهم افراد در این دوران، علم به وجود امام و وظیفه انتظار صحیح و راستین است؛ چرا که برداشت انحرافی از مقوله انتظار، خود موجب گمراهی می‌گردد و عوارض ناگواری در پی خواهد داشت. شناخت کیفیت انتظار راستین، شناخت و انجام تکالیف صحیح منتظرین واقعی را در پی دارد، که افراد با شناخت وظایف فردی و اجتماعی باید در صدد زمینه‌سازی برای ظهور حضرت برآیند.
نوید روایات، مبنی بر این‌که زمینه‌سازان ظهور، اهل شرق و ایران می‌باشند، وظیفه مردان و زنان ایرانی را دو چندان می‌نماید.
زمینه‌سازی ظهور و آمادگی برای همراهی آن حضرت، اختصاص به جنسیت ویژه‌ای ندارد و هر مسلمانی به عنوان دوست‌دار خدا و اهل‌بیت(ع) باید این آمادگی را داشته باشد؛ هر چند تفاوت‌های زن و مرد، موجب اختصاص یک‌سری ویژگی‌ها برای آنان می‌شود و فعالیت بیشتر هر کدام را در عرصه خاص سبب می‌شود.
یکی از مهم‌ترین وظیفه رهایی زنان در جنبه فردی و بعد خانوادگی است؛ چرا که خودسازی و آمادگی فردی و انتقال آن به خانواده، زیربنای آماده‌سازی سایرین می‌باشد.
زنان باید در زمینه‌سازی در ابعاد مختلف ایفای نقش نمایند و به عنوان مربیانی که تربیت نسل منتظر را به عهده دارند از انجام این مهم غفلت نورزند؛ چرا که عدم توجه به نسل منتظر، با در نظر گرفتن توطئه‌های استکبار برای انحراف کودکان و نوجوانان، خطر عظیمی است که نسل آینده را در معرض خطر قرار می‌دهد. همکاری و هم‌یاری همسران برای تربیت نسل آینده و آماده‌سازی خود در ابعاد مختلف دینی، فرهنگی و … برای حضور در رکاب امام زمان(عج) برای یاری آن حضرت، وظیفه هر مسلمانی است که خویشتن را مهیای ظهور می‌داند.
نقش زنان در ابعاد اجتماعی، از زمینه‌های فردی آنان نشأت می‌گیرد. زنان پس از انجام وظایف فردی می‌توانند در حوزه‌های مختلف اجتماعی نیز ایفای نقش نمایند؛ هم‌چنان که فعالیت‌ زنان از صدر اسلام در حوزه‌های اجتماعی و حمایت آنان از امام خود مشهود بوده و یاری نمودن زنان و حمایت آنان از پیامبر و ائمه(ع) در تمامی صحنه‌ها قابل مشاهده است.
الگوسازی زنان صدر اسلام، نمونه بارزی برای زنان عصر غیبت است و هوشیاری و حضور در صحنه زنان را می‌طلبد.
حضور در صحنه‌های اجتماعی اعم از فرهنگی، سیاسی و اقتصادی از این جمله است که باید توأم با رعایت تقوا و عفاف باشد و زن را از حیطه انسانیت خارج نسازد.
حضور زنان در عرصه فرهنگی برای مبارزه آنان با تهاجم فرهنگی غرب، نیازمند گسترش علوم اسلامی در میان زنان است که از طریق وسایل ارتباط جمعی به راحتی امکان‌پذیر است. در عرصه سیاسی، حضور زنان در مجامع سیاسی و حمایت از امام و رهبری از عمده‌ترین وظایف ایشان به شمار می‌رود و در زمینه اقتصادی، پیش‌گیری از اسراف و قناعت در زندگی با الگوی مصرف صحیح، موجب زمینه‌سازی عدالت اقتصادی می‌گردد که مطلوب جامعه مهدوی است.
چنان‌چه زنان در تمامی صحنه‌های اجتماعی، نقش خود را به خوبی ایفا نمایند، بنیان‌های اجتماعی تقویت می‌گردد و توطئه‌های استکبار برای سلطه بر جهان اسلام خنثی می‌شود و زمینه‌های ظهور فراهم می‌گردد.
پیشنهادها
اینک پیشنهاد و راهکارهایی جهت ترویج فرهنگ مهدوی در جامعه ارائه می‌شود:
1. اطلاع‌رسانی وسیع و گسترده در معرفت امام زمان(عج) و آگاه‌سازی افراد، به خصوص زنان از طریق وسایل ارتباط جمعی، هم‌چون سایت مخصوص زنان و انتظار برای بررسی بیشتر نقش زنان در زمینه‌سازی و گسترش آن از طریق رادیو، تلویزیون، پیام‌های کوتاه و … .
2. فرهنگ‌سازی انتظار؛ به گونه‌ای که جامعه، نشانه‌ای از انتظار فرج داشته باشد. از قبیل تابلوهای تبلیغاتی و … به خصوص پیام‌های دینی از طریق صدا و سیما به صورت مداوم، به گونه‌ای که انتظار برای مردم امری مأنوس گردد و به جای تشویق زنان به اسراف و تجمل‌گرایی، متمایل به قناعت و فرهنگ اسلامی گردند.
3. مراکز علمی، حوزه‌های علمیه، آموزش و پرورش هر کدام در سطح خود به انتشار آموزه‌های فرهنگ مهدویت بپردازند، تا مردم به طور مستمر در طول سال، ماه و هفته و ایام و اعیاد اسلامی با پیام‌های جدید قرآنی، اسلامی و مهدوی روبه‌رو شوند. در این زمینه‌، اطلاع‌رسانی در خانواده‌ها با محوریت زن را فراموش نکنند؛ چرا که می‌توانند نقش اساسی داشته باشند.
4. توجه دادن به غیبت امام زمان(عج) و عوارض آن؛ بر خلاف تبلیغات رسانه‌های غربی که ظهور امام زمان(عج) را همراه با قتل و غارت نشان می‌دهند، حقایق غیبت و عوارض آن برای مردم بیان شود و به جای آن، رفاه و امنیت مهدوی، خصوصاً امنیت و آرامش روانی زنان مطرح شود تا رغبت افراد به انتظار و زمینه‌سازی بیشتر گردد.
پی نوشت ها :
1 . علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه مورد نظر.
2 . خلیل‌بن احمد فراهیدی، العین، ذیل واژه مورد نظر؛ محمدبن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه مورد نظر.
3 . علی‌اکبر دهخدا، پیشین، ذیل مورد نظر.
4 . خدامراد سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت بنیاد فرهنگی حضرت مهدی(، ۱۳۸۳)، چ اول، ، ص۲۶۷.
5 . علی‌اکبر دهخدا، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
6 . محمد معین، فرهنگ فارسی، (تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۹) ۶جلدی، ذیل واژه مورد نظر.
7 . جولیوس گولد، دیلیام کولب، فرهنگ علوم اجتماعی، (تهران: مازیار، ۱۳۷۶) چاپ گلشن، اول، ص۲۹.
8 . محمد معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
9 . گولد و کولب، پیشین، ص ۶۳۰ ـ ۶۳۱.
10 . معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
11 . گولد و کولب، پیشین، ص۶۳۰ ـ ۶۳۱.
12 . معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
13 . گولد و کولب، پیشین، ص ۵۲۹.
14 . افضل اعمال امتی انتظار فرج الله عزوجل، معین، پیشین، ذیل واژه مورد نظر.
15 . افضل العباده انتظار الفرج،گولد و کولب، پیشین، ص۲۹.
16 . محمد محمدی ری‌شهری،  میزان الحکمه، ۱۰ جلدی، نشر و چاپ مکتب العلوم الاسلامی، چ سوم، ۱۳۷۲، ج۱، ص ۲۸۵. (به نقل از بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۲۲).
17 . همان (به نقل از بحار، ج۵۲، ص۱۲۵).
18 . محمد صابر جعفری، اندیشه مهدویت و آسیب‌ها، فصلنامه انتظار، ش ۱۵، ص ۴۷.
19 . سلیمیان، پیشین، ص ۶۱.
20 . صحیفه نور، ج۷، ص۲۵۵.
21 . سلیمیان، پیشین، ص ۶۵ـ ۵۲.
22 . مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدیه، انتشارات صدرا، چ۱۲، ۱۳۷۱، ص ۶۱.
23 . ابراهیم شفیعی سروستانی، نقش انتظار در پویایی جامعه، ماهنامه موعود، پیش‌شماره۲.
24 . ابراهیم شفیعی سروستانی، معرفت امام زمان  و تکلیف منتظران، ص ۱۷۶ـ ۱۸۰، با تلخیص.
25 . قال رسول‌الله(ص) : یخرج اناس من المشرق فیوطئون للمهدی یعنی سلطانه.
26 . محمدی ری‌شهری، پیشین، ج۱، ص ۲۸۴، (به نقل از بحار، ج۵۲، ص ۱۲۲).
27 . (ان اکرمکم عندالله اتقیکم(.
28 . (مَنْ عَمِلَ سَیِّئَهً فَلَا یُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ(.
29 . محمدصابر جعفری، فصلنامه انتظار، ج۱۵، ص۵۱.
30 . همان، اقتباس، ص۵۳ ـ ۵۲.
31 . اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۲، تبریز، ۱۳۸۱ق، ص ۴۷۷.
32 . محمد جواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(، ص۱۴.)
33 . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج  ، ص  .
34 . سیدضیاء مرتضوی، امام خمینی و الگوهای دین شناختی در مسایل زنان، نشر و چاپ دفتر تبلیغات اسلامی، چ اول، ۱۳۷۸، ص ۱۵۶ (به نقل از صحیفه نور، ج۶، ص۱۸۵).
35 . رجال مؤمنون عرفوا الله حق معرفته و هم انصار المهدی فی آخر الزمان؛ محمدبن علی شیخ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۴۲۳ـ ۴۱۷؛ محمدبن جریر طبری، دلایل الامامه؛ ص ۲۶۷ـ ۲۶۳؛ شیخ طوسی، الغیبه، ص۲۱۴ـ ۲۰۸؛ محمدبن حسن فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ج۱، ص ۲۵۲ و علی بن عبدالکریم نیلی نجفی، منتخب الانوار المضیئه، ص ۶۰ـ ۵۳.
36 . شیخ صدوق، همان، ج۲، ص ۴۳۰ـ ۴۲۴؛ طبری، همان، ص ۲۶۹ـ ۲۶۸؛ شیخ طوسی، همان، ص ۲۴۰ـ ۲۳۸؛ فتال نیشابوری، همان، ج۲، ص۲۶۰ـ ۲۵۶؛ نیلی نجفی، همان، ص ۶۴ـ ۶۰.
37 . پایگاه اطلاع‌رسانی معارف، ص ۲۵۲. maaref.site.com
38 . نجم‌الدین طبسی، چشم‌اندازی به حکومت مهدی(، ص ۱۵۹ به نقل از فردوس الاخیار، ج۳، ص۴۴۹.)
39 . عن ابی بصیر عن ابی ‌عبدالله(، إنه قال ذات یوم ألا اخبرکم بما لا یقبل الله عزوجل من العباد عملاً الا به فقلت: بلی، فقال: شهاده ان لا له الا الله، ان محمداً عبده و رسوله و الاقرار بما امر الله و الولایه لنا و البرائه من اعدائنا یعنی ائمه [الائمه] و التسلیم لهم و الورع و الاجتهاد و الطمأنینه و الانتظار للقائم”، محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۴۰، ح۵.
40 . صادق سهرابی، “با انتظار در خیمه‌اش در آییم”، فصلنامه انتظار، ج۵، ص ۱۹۸.
41 . “وکل شیئ اساس و اساس الاسلام حبنا اهل البیت”، محمد کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ج۲، ص۴۶، ح۲.
42 . محمد کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۱۴، ح۸.
43 . سلیمیان، پیشین، ص۲۱۰.
44 . همان مدرک، ص۲۱۰.
45 . همان مدرک، ص۲۱۲.
46 . صدوق، خصال، ج۲، ص۵۴۱.
47 . ماهنامه موعود، شماره ۳۸، ص۲۵.
48 . صدوق، پیشین، ج۲، ص۵۴۱.
49 . فتح، آیه۲۹.
50 . مجلسی، پیشین، ج۵۲، ص۱۲۲.
51 . “انکم لا تکونون صالحین حتی تعرفوا و لا تعرفون حتی تصدّقوا و لا تصدّقون حتی تسلموا”، کلینی، پیشین، ج۱، ص۱۸۱، کتاب الحجه.
52 . مجلسی، پیشین، ج۵۲، ص۱۲۲، ح۴.
53 . “اجتناب السیئات اولی من اکتساب الحسنات”، تمیمی آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، ص۱۸۵، ح۳۵۱۴.
54 . شیخ صدوق، پیشین، ج۲، ص۳۵۲، ح۵۰.
55 . علی سعادت‌پرور، ظهور نور، ترجمه‌ای از کتاب الشموس المضیئه، مترجم سیدمحمدجواد عزیزی، ص۱۰۳.
56 . ابراهیم امینی، دادگستر جهان، ص۲۵۱.
57 . ر.ک: سیدمحمدتقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، فوائد دعا برای حضرت قائم(، مترجم سیدمحمدباقر قزوینی، ص۱۸۱ ـ ص۵۷۵.
58 . احقاف، آیه۱۵و لقمان، آیه۱۴.
59 . صحیفه نور، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(، ج۷، ص۴۶۴.)
60 . شیخ محمدبن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج۷، ص۱۱۲، ح۴۲.
61 . “جاء رجل الی النبی(ص) فقال: یا رسول الله، من ابر؟، قال: امک. قال: ثم، قال: امک، قال: ثم، قال: امک. قال: ثم، قال: ابک”، محمدبن الحسن الحر العاملی، پیشین، ج۲۱، ص۴۹۱.
62 . قال رسول الله(ص): اکثروا الولد اکاثر بکم الامم غداً، همان، ج۲۱، ص۳۵۷.
63 . اسماعیل شفیعی سروستانی، تعلیم و تربیت، جایگاه و عملکرد آن، پیش‌شماره۱، موعود.
64 . ر.ک: علی اصغر احمد، شیوه‌های ایجاد انس در کودکان و نوجوانان با وجود مبا رک امام زمان(، موعود، ش۳۴.)
65 . و من ءایاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا إلیها و جعل بینکم مؤدّه و رحمه(، روم، آیه۲۱.)
66 . مجلسی، پیشین، ج۳۴، ص۸۱.
67 . ابی جعفر قال: جهاد المرأه حسن التبعل، حسن بن فضل طبری، مکارم الاخلاق، ص۲۱۵.
68 . صادق سهرابی، با انتظار در خیمه‌اش در آییم، فصلنامه انتظار، ش۵.
69 . محمد مهدی آصفی، انتظار پویا (۲)، فصلنامه انتظار، ج۷.
70 . و أعدّوا لهم ما استطعتم من قوّه(، انفال، آیه۶۰.)
71 . مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص۱۹۵.
72 . (إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا کَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتَّى یَسْتَأْذِنُوهُ(، نور، آیه۶۴، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
73 . عبدالله جوادی آملی، زن در آیینه جلال و جمال، ص۱۲۳ ـ ص۱۳۰.
74 . (ان الملوک إذا دخلوا قریه أفسدوها و جعلوا أعزه اهلها أذله(، نمل، آیه۳۴.
75 . ر.ک: جوادی آملی، پیشین، ص۳۸۱ ـ ص۲۸۵.
76 . میرزا محمدباقر فقیه ایمانی، شیوه‌های یاری قائم آل محمد(، ص۳۹، با تلخیص).
77 . “یجئ و الله ثلاث مائه و بضعه عشر رجلاً فیهم خمسون امرأه یجتمعون بمکه” (غیبت نعمانی، ص۲۷۹) تعبیر “فیهم” نه “منهم” دلالت بر این مطلب دارد که ۵۰ زن از جمله ۳۱۳ نفرند. علی اصغر رضوانی، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص۵۹۳ ـ ص۵۹۴.
78 . محمدبن جریر طبری، دلائل الامامه، ص۲۶۰، برای مطالعه بیشتر ر.ک: محمدجواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان(، ص۲۳ ـ ص۳۳.
79 . محمدجواد طبسی، زنان در حکومت امام زمان(، ص۲۰ ـ ص۲۱.
80 . محمدتقی مصباح یزدی، تهاجم فرهنگی، ص۱۰۳ ـ۱۰۴.
81 . شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۵۳، ص۹۵، باب۲۹، الرجعه، ج۸۳، ص۲۸۴.
82 . ناصر جهانیان، اهداف توسعه با نگرش سیستمی، ص۸۴.
83 . اسماعیل شفیعی سروستانی، تعلیم و تربیت، جایگاه و عملکرد آن، پیش‌شماره۱ موعود.
84 . مسعود پورسیدآقایی، عاشورا و انتظار (پیوندها، تحلیل‌ها و رهیافت‌ها)، فصلنامه انتظار، ج۳.
85 . سیدضیاء مرتضوی، امام خمینی و الگوهای دین شناسی در مسایل زنان، ص۸۷ (به نقل از صحیفه نور، ج۱۱، ص۱۶۲).
86 . محمدتقی مصباح یزدی، تهاجم فرهنگی، ص۴۵.
87 . اسماعیل شفیعی سروستانی، غرب و آخرالزمان، ماهنامه موعود، ش۶۲.
88 . سردبیر، سرمقاله، بازکاوی حقوق امام مهدی(، فصلنامه انتظار، ج۵، ص۱۱.)
89 . انفال، آیه ۱۸.
90 . “فوالله یا مفضّل لیرفع عن الملل و الادیان الاختلاف و یکون الدین کله واحداً”، محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج۵۳، ص۱.
91 . “کیف بکم إذا فسدت نساءکم و فسق شبابکم و لم تأمروا بالمعروفِ و لم تنهوا عن المنکر. فقیل له: و یکون ذلک یا رسول‌الله؟ فقال: نعم، و شرُ من ذلک! کیف بکم اذا امرتم بالمنکر و نهیتم عن المعروف . فقیل له: یا رسول ‌الله و یکون ذلک؟ قال: نعم، و شرٌّ من ذلک کیف بکم اذا رأیتم المعروف منکراً و المنکر معروفاً”، محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج۵، ص۵۱؛ محمدبن حسن شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۶، ص۱۷۷؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۱۲۲.
92 . اسمائهم فی السماء معروفه و فی الارض مجهوله، کلینی، پیشین، ج۲، ص۲۴۲.
93 . سیدمصطفی مهری، الگوهایی برای چگونه بودن، خصال یاران مهدی ماهنامه موعود.
www.mouood.com
94 . “مروی عن اصبغ بن نباته عن امیرالمؤمنین( قال: سمعته یقول: یظهرنی آخرالزمان و اقترب الساعه و هو شر الازمنه، نسوه کاشفات عاریات، متبرجات من الدین، داخلات فی الفتن، مائلات الی الشهوات، مسرعات الی اللذات، مستحلات للمحرمات، فی جهنم داخلات”، محمدبن علی شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۹۰.
95 . تحریم، آیات ۱۱ـ ۱۲.
96 . جوادی آملی، پیشین، ص۱۲۹ـ ۱۳۰.
97 . ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِّلَّذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَهَ نُوحٍ وَاِمْرَأَهَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئاً وَقِیلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ(، تحریم، آیه۱۰.)
98 . علی اکبر بابازاده، تحلیل سیره فاطمه(س)، ص۱۸۶ (روایت به نقل از عوالم، ج۱۱، ص۶۰۰، شرح ابن ابی الحدید، ج۶، ص۱۲ـ ۱۳، ج۲، ص۴۷).
99 . محمد محمدی اشتهاردی، حضرت مهدی(، فروغ تابان ولایت، ص۲۴۵.
100 . محمدجواد نوروزی، انتظار و انسان معاصر، ص۱۸.
101 . یعوذ عائذ من الحرم فیجتمع الناس الیه کالطیر الوارده المتفرقه حتی یجمع الیه ثلاث مأه و اربعه عشر رجلاً فیه نسوه، فیظهر علی کل جبار و ابن جبار. علی کورانی، معجم الاحادیث المهدی، ج۱، ص۵۰۰.
102 . (وَأَوْفُواْ الْکَیْلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسْطِ(، انعام، آیه۱۵۲.
103 . سعید فراهانی فرد، سیاست‌های اقتصادی در اسلام، ص۱۰۰ ـ ص۱۱۰.
104 . ناصر جهانیان، اهداف توسعه با نگرش سیستمی، ص۸۸.
105 . توانایان فرد، اقتصاد آینده بشر، ص۶۶.
106 . مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص۲۵۳ـ ص۲۵۶.
107 . عدالت درون‌زا به سیستمی گفته می‌شود که کارآمد بوده و خوب به اجرا درآید و عدالت برون‌زا، اعمال یک سری اصول و دستورالعمل‌هایی است که از خارج بر سیستم اعمال می‌شود تا اقتصادی عادلانه به وجود آید. ر.ک: یدالله دادگر، در گفتگوی “عدالت اقتصادی”، ماهنامه موعود، ش۳۵.
108 . “کاد الفقر ان یکون کفرا”، محمد کلینی، کافی، دارالکتب الاسلامیه، ج۲، ص۳۰۶، ح۴.
109 . لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُواْ وَلِلنِّسَاء نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبْنَ(، نساء، آیه۳۲.)
110 . مطهری، پیشین، ص۲۵۳ـ ص۲۵۶.
111 . مجلسی، پیشین، ج۱۶، ص۱۲.
112 . اذا شارکت النساء ازواجهن فی التجاره حرصاً علی الدنیا، کامل سلیمان، یوم الخلاص، (روزگاررهایی)، ترجمه علی اکبر مهدی‌پور، ص۷۵۱ (به نقل از منتخب الاثر، ص۴۲۸؛ الزام الناصب، ص۱۸۲و الهامات المهدی، ص۲۱۹).
113 . در روایت دیگر چنین آمده است: “وعندها تشارک المرأه زوجها فی التجاره”، مجلسی، پیشین، ج۶، ص۳۰۵.

پدیدآورنده: ریحانه هاشمی