نقش سنت های الهی وامداد غیبی در انقلاب

نقش سنت های الهی وامداد غیبی در انقلاب

 

این انقلاب در رویارویی با متکبران، طاغوت ها، نظام ها ومؤسسات جاهلی حاکم ومسلّط بر گُرده مردم، به یقین بدون امداد غیبی وپشتیبانی وتأیید الهی به پیروزی نخواهد رسید.

 

منابع اسلامی وجود چنین امدادی را تأیید وچگونگی آن را توصیف کرده است. جز آن که این امداد الهی یکی از دو طرف قضیّه است وطرف دیگر آن نقش سنّت های الهی در تاریخ وجامعه در تحقق این نهضت جهانی، گسترش وکمال بخشی بدان است. این سنّت ها نیز بی هیچ تغییر وتبدیلی جاری خواهند بود:

 

(سنّه اللَّهِ فی الّذینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ ولَنْ تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّهِ تَبْدیلاً).(۱)

 

(درباره کسانی که پیشتر بوده اند (همین) سنّت خدا جاری بوده است؛ ودر سنّت الهی هرگز تغییری نخواهی یافت).

 

این سنن تعارضی با مدد وتأیید الهی ندارد. شأن این انقلاب، همان شأن دعوت رسول خدا (صلّی اللّهُ علیه وآله وسلّم) به توحید وحرکتی است که آن حضرت در تحقق توحید در زندگی مردم داشته است. این حرکت، البتّه محل امداد غیبی الهی بود که خدای تعالی رسولش را به واسطه فرشتگان نشان دار وپیاپی وبادها ولشکری که قابل رؤیت نبود، ونیز به سبب رُعبی که در دل دشمنانش انداخت، نصرت بخشید. لیکن از طرفی رسولش را نیز به فراهم کردن تجهیزات برای این جنگ سرنوشت ساز فرمان داده است:

 

(واَعِدُّوا لَهُمْ مَا استطعتم مِنْ قُوَّهٍ..).(۲)

 

(وهر چه در توان دارید در مقابل دشمنان بسیج کنید…).

 

مراحل این نبرد نیز به موجب سنّت های خدای تعالی در تاریخ وجامعه، تحقق می یافت ودر آن، گاه رسول خدا بر دشمنانش پیروز می شد وگاه این پیروزی به دست نمی آمد.

 

(آن حضرت) در این نبردها از نیروهای نظامی، امکانات مالی وسلاح های جنگی بهره می گرفت، نقشه جنگ تدارک می دید ودشمن را با وسائل مختلف وشیوه های جدید در زمان ومکان نبرد غافلگیر می کرد وهیچ یک از این امور با امداد غیبی الهی نسبت به رسول خدا – که شکّی در آن نیست – منافاتی ندارد، واین دو چهره از مسأله ای واحد است.

 

انقلاب جهانیی که رهبری آن را نواده رسول خدا (صلّی اللّهُ علیه وآله وسلّم) به عهده دارد، از دعوت ونهضتی که رسول اکرم (صلّی اللّهُ علیه وآله وسلّم) رهبری آن را در گذشته به دوش داشته، به امر الهی، منحرف نخواهد شد.

 

از جمله این سننِ ناگزیر در این انقلاب جهانی، (آمادگی) و(زمینه سازی) قبل از ظهور امام (علیه السلام) و(یاری) و(یاوران) در هنگام ظهور است، وبدون این آمادگی وزمینه سازی ویاری، امکان ندارد انقلابی با این عظمت در تاریخ انسان به ثمر برسد.

 

ما در آینده – به خواست خدا – به هر دو گروه از روایاتی که اوّلی به (آمادگی وزمینه سازی) ودومی به (یاوران ویاری) اختصاص دارند، با تأمّل بیشتری خواهیم پرداخت.

 

گروه نخست از روایات، روایاتی هستند که به (مُوَطِّئان)(۳) تعلّق دارد. (زمینه سازان)، قشری هستند که جامعه انسانی وکره زمین را برای ظهور وانقلاب جهانیِ همگانی امام عصر (عجل الله فرجه) آماده می سازند وبه طور طبیعی قبل از ظهور امام (علیه السلام) پیدا می شوند.

 

گروه دوم از روایات، به (انصار) اختصاص دارد. انصارِ (امام (علیه السلام)) قشری هستند که آن حضرت را در قیام بر ضد ظالمان همراهی می کنند وامام (علیه السلام) رهبری آنان را در قیام علیه ظالمان بر عهده می گیرد. بنابراین، ما در مقابل دو قشر قرار داریم:

 

۱- قشر (زمینه سازان) که زمین را برای ظهور وقیام امام (علیه السلام) مهیّا می سازند.

 

۲- قشر (انصار) که امام (علیه السلام) با پشتیبانی آنان بر ضد ظالمان قیام می کند.

 

گروه زمینه سازان در منابع اسلامی

 

دسته ای از روایات که مؤید یکدیگرند، از شیعه وسنّی، دربارهِ گروه زمینه سازان رسیده است. این نصوص برخی مناطق معروف اسلامی را که این گروه از آنجا برخواهند خاست، مشخص کرده اند. مهم ترین این مناطق عبارتند از: مشرق وخراسان (که منظور از مشرق همان خراسان است)، قم، ری ویمن.

 

در روایات زیر، گروه زمینه سازان به مناطق فوق منتسب شده اند:(۴) – زمینه سازان مشرق (حاکم) در مستدرک صحیحین از عبدالله بن مسعود نقل کرده است

 

وی گفت:

 

(اَتانا رسول الله (صلى الله علیه وآله وسلم) فخرج الینا مستبشراً یُعرف السّرور فی وجهه، فما سألناه عن شیءٍ الاّ اخبرنا به ولا سکتنا اِلاّ ابتداءنا حتّی مَر فتیهٌ مِن بنی هاشم منهم الحسن والحسین، فلمّا راهم التزمهم وانهملت عیناه، فقلنا: یا رسول اللّه، ما نزال نری فی وجهک شیئاً نکره؟ فقال: اِنّا اهل بیتٍ اختار اللّه لنا الاخره علی الدّنیا، وانّه سیلقی اهل بیتی من بعدی تطریداً وتشریداً فی البلاد حتّی ترتفع رایاتٌ سودٌ فی المشرق، فیسألون الحقّ لا یعطونه، ثم یسألون فلا یعطونه، ثمّ یسألونه فلا یعطونه – فیقاتلون – فینصرون. فمن ادرکه منکم ومِن اعقابکم فَلیَأتِ اِمامَ اهل بیتی، ولو حَبَوا علی الثّلج، فانّها رایات هُدی، یدفعونها الی رجلٍ مِن اهل بیتی).

 

((روزی) رسول خدا، صلّی اللهُ علیه وآله وسلّم، با شادمانی تمام به سوی ما آمد، به گونه ای که برق شادی در نگاهش می درخشید. هر چه می پرسیدیم، پاسخ می گفت، وهرگاه سکوت می کردیم، خود شروع می فرمود؛ تا آن که گروهی از جوانان بنی هاشم – که امام حسن وامام حسین،علیهماالسلا م، – در میانشان بودند، آمدند که از مقابل ما بگذرند. حضرت همین که آنان را دید در آغوششان کشید واشک از دیدگان مبارکش جاری شد. گفتیم: ای فرستادهِ خدا! چیست که پیوسته در چهرهِ شما چیزی می بینیم که خوش نداریم. فرمود: ما خاندانی هستیم که خدای تعالی آخرت را در مقابل دنیا برای ما برگزیده است. پس از من خاندانم رانده وآوارهِ شهرها گردند تا آن که پرچم هایی سیاه در مشرق سربلند کنند. حق را طلبند وبدیشان ندهند، در برهه ای دیگر حق را طلب کنند وبدیشان ندهند، وباز نیز چنین شود، پس آن گاه نبرد کنند وپیروز شوند. (سپس فرمود:) هر که از شما یا فرزندان تان چنین روزی را درک کرد نزد امامی که از خاندانم می باشد، حاضر شود – اگرچه جامه به خود پیچد وبر برف گام نهد – زیرا این پرچم ها پرچم های هدایتند که آن ها را به مردی از خاندانم تقدیم کنند).

 

ابی خالد کابلی از حضرت امام جعفر صادق، علیه السلام، روایت کند که فرمود:

 

(کَأَنّی بقومٍ قد خرجوا بالمشرقِ یطلبون الحقّ فَلا یُعَطونَهُ ثُم یطلبونه، فاذا رَاَوا ذلِکَ وَضَعُوا سُیُوفَهُم عَلی عَواتِقِهِم فیعطون ما شاوُِوا فلا یقبلونه حتّی یقوموا ولا یدفعونها الاّ الى صاحبکم قَتلاهُم شُهَداءُ، اَما اِنّی لَو اَدرَکتُ ذلِکَ لاَ بقیتُ نَفسی لصاحب هذاالامر).(۵)

 

(گویا می بینم مردمی را که در مشرق قیام کرده اند وحق را می طلبند وبدیشان داده نمی شود، ولیکن از پای نمی نشینند. از این رو سلاح بر می گیرند، در نتیجه آنچه می خواستند بدیشان داده می شود، اما نمی پذیرند تا آن که قیام می کنند وحکومت را به کسی جز صاحب شما (امام عصر (عجل الله فرجه)) تحویل نمی دهند. کشته شدگان از آنان، شهیدند. آگاه باشید که اگر من در آن زمان حضور داشتم، وجودم را وقف صاحب این امر می کردم).

 

زمینه سازان خراسان

 

محمد بن حنفیه، در روایتی که به صور مختلف نقل شده ولیکن ظهور دارد که از امام علی، علیه السلام، است، گوید:

 

(ثُم تخرج رایه مِن خُراسانَ یهزمون اصحاب السّفیانی حتّی تنزل ببیت المقدس توطیء للمهدی سلطانه).(۶)

 

(پرچمی از خراسان بیرون می آید، (حاملان این پرچم) اصحاب سفیانی را شکست داده تا به بیت المقدس می رسند وزمینهِ حکومت حضرت مهدی (عجل الله فرجه) را فراهم می سازند).

 

زمینه سازان قم وری

 

علاّمهِ مجلسی در بحار الانوار روایت کرده است:

 

(رجلٌ مِن اَهلِ قُم یدعو النّاس الی الحقّ یَجتمع معه قومٌ کَزُبرِ الحدیدِ، لا تزلّهم الریاح العواصف، لا یَمِلُّونَ من الحرب ولا یجبنونَ وعلى اللّه یتوکّلونَ والعاقبه للمتّقین).(۷)

 

(مردی از اهالی قم مردم را به حق می خواند، گروهی که دل های آنان چون پاره های آهن است گرد او جمع شوند، طوفان های سخت نلرزاندشان، از جنگ خسته نشوند وبیمی به خود راه ندهند، بر خدا توکّل کنند وعاقبت (نیک) از آن پرهیزگاران است).

 

زمینه سازان یمن

 

حضرت امام محمد باقر، علیه السلام، درباره ی رهبری یمانی قبل از ظهور امام عصر، علیه السلام، فرموده است:

 

(… ولیس فی الرایات اهدی من رایه الیمانی، هی رایه هدی لانّه یدعو الی صاحبکم…).(۸)

 

(… در میان پرچم ها پرچمی هدایت یافته تر از پرچم یمانی نیست. آن پرچم، پرچم ارشاد است؛ زیرا (مردم ر) به سوی صاحب شما (امام عصر، علیه السلام) فرا می خواند..).

 

گروه محکم واستوار

 

نخستین چیزی که در این قشر جلب نظر می کند، صلابت، نیرومندی واستواری آنان است. بنابراین آنان قوی وزورمندند که زمین را برای ظهور امام، علیه السلام، آماده می سازند.

 

حضرت امام جعفرصادق،علیه السلام، در روایتی که محمد بن یعقوب کلینی آن را در ذیل آیهِ (فاذا جاء وعدُ اولاهما بعثنا علیکم عباداً لنا اُولی بأسٍ شدید)(۹) آورده، (بندگان سخت نیرومند) را به همین قشر تفسیر کرده است.

 

چنان که در روایت، به صفتِ عجیبِ (قلوبهم کزبر الحدید، لا تزلّهم الریاح العواصف).(۱۰) توصیف شده اند. با آن که دارای (دل) هستند وطبیعت دل، نرمی ورافت است، لیکن این دل ها در رویارویی با طاغوت ها وستمگران به تکّه های آهن بدل می شوند که دیگر نرمی ورقّت نمی شناسند.

 

صلابت ونیرومندی از ویژگی های نسل هایی است که خدای تعالی مسؤولیت تغییر (نظام های اجتماعی) وایجاد انقلاب را به دوش آنان گذاشته است، همچنین این دو صفت از ویژگی نسل هایی است که خدای تعالی آنان را در گردنه های بزرگ تاریخ برای انتقال مردم از مرحله ای به مرحلهِ دیگر برگزیده وگروه زمینه سازان، دارای این ویژگی هاست.

 

گروه مبارزه ونافرمانی

 

وظیفهِ این گروه، مبارزه با نظام جهانی وعصیان علیه آن است. چه می دانی نظام جهانی چیست وچگونه این نظام در خدمت به ابرقدرت ها وهم پیمانان آن ها وحفظ مراکز قدرت وموقعیت استراتژیکی شان در مناطق مختلف دنیا عمل می کند؟!

 

مسؤولیت حفظ این مراکز قدرت، مسؤولیتی بسیار دشوار وظریف است که نظام جهانی در تمام سطوح دنیا – نه در سطوح منطقه ای یا کشوری فقط – بدان پایبند است.

 

این نظام، از یک سری معادلات وموازنه های سیاسی، اقتصادی، نظامی وخبری دقیق شکل گرفته است، ونیز از رژیم های اعضای خانوادهِ جهانی ومجموعه ای از خطوط قرمز وسبز وزردی که در میان این رژیم ها واین مجموعه در زمینهِ حوادث، امتیازها، تنظیم نقش ها، تقسیم درآمدها، بازار ومنابع ثروت ومناطق نفوذ برقرار است.

 

به نظر ما، این مجموعهِ پیچیده است که قدرت های بزرگ را به سلطه بر دنیا قادر ساخته است؛ چنان که یک اهرم(۱۱) کوچک، انسان را در جا به جایی اجسام سنگین به کم ترین حرکت، توانا می سازد. از این رو نظام جهانی، قبل وبعد از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، همچنان نزد همگان احترامش را حفظ کرده است؛ زیرا هر یک از آنان به قدر گستره وتوان خویش از این نظام بهره می برد.

 

این جوانان (زمینه سازان ظهور امام عصر، علیه السلام) به سادگی وبی هیچ تردیدی، این خطوط قرمز را زیر پا می گذارند، معادلات وموازنه هایی را که همه بر آن توافق دارند وبدان به دیدهِ قبول واحترام می نگرند بر هم می زنند. همچنین استقرار وتوازن وهیبت جهانی این رژیم ها وسازمان های بین المللی را بی اعتبار می سازند.

 

این سازمان ها ورژیم ها، نه قدرت سلطه بر این جوانان را دارند، نه قدرت تحمّل اینان را ونه قدرت دفع شان را؛ زیرا بیشترین توان این حکومت ها وهیبت جهانی شان در رویارویی با حکومت ها وسازمان هایی همانند خودشان است وآخرین سلاح آنان قتل، زندان، شکنجه وتبعید، حال آن که این جوانان از هیچ یک از این امور نمی هراسند.

 

از این رو، وصفی که در روایت دربارهِ این قشر به کار رفته، بسیار دقیق است:

 

(لا تزلّهم الریاح العواصف، لا یملّون من الحرب ولا یجبنون وعلی اللّه یتوکّلون والعاقبه للمتّقین).

 

(آنان را تندبادها نلرزاند، از نبرد دلتنگ وملول نشوند ونهراسند، وبر خدا توکل کنند وعاقبت (نیک) از آن پارسایان است).

 

بی گمان آن که (در دل) هراسی ندارد، از نبرد خسته ودلتنگ نمی شود وتندبادها نیز طبیعتاً او را تکان نخواهند داد، نیرو وامتیاز اینان در آن است که نمی هراسند ومشکل اینان از دیدگاه حکومت ها وقدرت های بزرگ در همین نکته نهفته است.

 

در موسم انتخابات عمومی ریاست جمهوری آمریکا، در دورهِ رئیس جمهوری اسبق (کارتر) گفتگویی تلویزیونی در ضمن فعالیت های تبلیغاتی ای که کاندیداهای ریاست جمهوری امریکا داشتند میان رئیس جمهور اسبق وکاندیدای دیگری که در انتخابات از کارتر پیشی گرفت، برگزار شد. در این برنامه، کاندیدای اخیر رو به کارتر کرد وگفت:

 

(در حادثه انفجار مقرّ نیروی دریایی امریکا در بیروت (مارینز)، به هیبت جهانی آمریکا خدشه زیادی وارد شد وتو – خطاب به کارتر – به تنهایی باید مسؤولیت کامل این خسارت را به عهده بگیری).

 

رئیس جمهور نیز در یک جمله پاسخ او را چنین داد:

 

(فکر می کنی من در مقابل انسانی که به طلب کشته شدن آمده چه می توانم بکنم؟! نهایت کاری که می توانم بکنم این است که مردم را باترس وتهدید از امثال چنین اقدامی بازدارم، امّا اگر کسی که دست به چنین انفجاری زده خود طالب مرگ باشد وبه سوی مرگ آغوش بگشاید، چگونه می توانم وی را از این کار بازدارم؟ واگر تو در موقعیت من بودی چه کار می توانستی بکنی؟!)

 

این ها برخی مشخّصه های نسل مبارزی است که در رویارویی با رژیم ها وقدرت های بزرگ در عراق، ایران، افغانستان، لبنان، فلسطین، الجزایر، مصر، سودان واخیراً در چچن وبوسنی وهرزگوین پا به عرصه نهادند.

 

کار این نسل بسیار عجیب است؛ در عین حالی که در قبضهِ قدرت وسلطه وشلاّق جلادان قرار دارد وآنان انواع عذاب ها وشکنجه ها را بدو می چشانند، بدیشان ناسزا می گوید وفرزندانش در مقابل آنان سر خم نمی کنند ونرمی نمی پذیرند… ونه فریاد می کشند. چنان که یکی از این فرزندان مبارز آن گاه که زیر شکنجه های جلادان، انواع عذاب ها را می چشید، به شکنجه گر جلاد چنین گفت:

 

(حسرت شنیدن یک آخ را هم بر دلت خواهم گذاشت!)

 

بازتاب های جهانی

 

بازتاب های جهانی در مقابل این نسل – چنان که در روایات بدان تصریح شده است – بازتابی خشمگینانه ومتعرّضانه است؛ زیرا این نسل، معادلات وموازنه های جهانی را با چالش های سخت وحقیقی مواجه می سازد؛ از این رو عکس العمل های جهانی در مقابل او با عصبانیت وغضب دایمی بازشناخته می شود.

 

ابان بن تغلب از حضرت امام صادق، علیه السلام، چنین نقل کرده است:

 

(اِذا ظَهَرَت رایه الحقّ لعنها اهل الشرق واهل الغرب، اَتدری لِمَ ذلک؟ قلت: لا، قال: للّذی یلقی النّاس من اهل بیته قبل ظهوره).(۱۲)

 

(آن گاه که پرچم حق آشکار شود، اهل شرق وغرب لعنتش کنند. آیا می دانی، برای چه؟ گفتم: نه، فرمود: به دلیل مشکلات وچالش هایی که اهل بیت او برای (نظام های) شرق وغرب ایجاد خواهند کرد).

 

اهل بیت وی قبل از ظهور، عادتاً زمینه سازان ظهور هستند که مشکلاتی را برای این رژیم ها وسازمان ها فراهم کرده وراحتی وآرامش را از آنان سلب می کنند. ثقه الاسلام کلینی در کتاب روضهِ کافی از امام صادق، علیه السلام، در تفسیر سخن خدای تعالی: (بعثنا علیکم عباداً لنا اولی بأسٍ شدیدٍ)(۱۳) چنین نقل کرده است:

 

(قومٌ یبعثهم اللّهُ قبل خروج القائم فلا یدعون واتِراً لالِ محمّدٍ اِلاّ قتلوه).(۱۴)

 

(گروهی هستند که خدای تعالی قبل از ظهور قائم، علیه السلام، بر می انگیزد، آنان هیچ ستم کننده ای به خاندان محمد، صلّی اللّهُ علیه وآله وسلّم، را رها نمی کنند، جز آن که او را به قتل می رسانند).

 

بازتاب های جهانی که در این روایات ذکر شده، تا حدّ زیادی به عکس العمل دنیای امروز در برابر بیداری اسلامیی که از آن به (بنیادگرایی اسلامی) تعبیر می کنند وناجوانمردانه ترین صفات را چون خشونت وتروریسم بدان منتسب می سازند، شباهت دارد.

 

برنامه زمینه سازی

 

آماده سازی دنیا برای انقلاب امام عصر (عجل الله فرجه) وظیفه ای گسترده، بزرگ وپیچیده است که این گروه در رویارویی با ستمگران وطاغوت های مستکبر وسردمداران کفر بدان اقدام می کند.

 

این ستمگران، روی هم رفته یک جبههِ سیاسی وسیع را – به رغم تمام تناقضاتی که در میانشان حاکم است – تشکیل می دهند. این جبهه اهرم های قدرت زیادی دراختیار دارد؛ اهرم هایی چون مال، اقتدار سیاسی، نظامی وتبلیغاتی، ارتباطات (گسترده) وتشکیلات (پیچیده) ، واز تمام این وسایل در کوبیدن بیداری نوپای اسلامی ونابودی آن بهره می برد.

 

از این رو، گروهی که عهده دار آماده سازی جهان برای ظهور امام عصر، علیه السلام، است، به ناچار می باید در رویارویی با این نیروها از همان تشکیلاتی که جبههِ استکبار جهانی برخوردار است، برخوردار باشد. بلکه با تربیت ایمانی وجهادی وآگاهی سیاسی از دشمن پیشی گیرد.

 

بنابراین، طرح زمینه سازی برای قیام امام عصر، علیه السلام، که گروه زمینه سازان تدارک می بینند، دارای دو جنبه خواهد بود:

 

جنبهِ اول

 

رشد ایمانی، جهادی وآگاهی سیاسی، این، دقیقاً همان چیزی است که جبههِ مقابل فاقد آن است.

 

جنبهِ دوم

 

(ایجاد) تشکیلات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اداری واطلاعاتی که به ناچار در مانند چنین نبردی باید موجود باشد.

 

بی گمان، گروه مؤمنی که جهان را برای ظهور امام عصر، علیه السلام، مهیا می سازد؛ باید چنین امکاناتی را فراهم کند؛ اگرچه (در این زمینه) قدرت برابری با جبههِ جهانی دشمن را نداشته باشد.

 

این تشکیلات سیاسی، نظامی، اقتصادی واطلاعاتی بدون وجود نظام سیاسی ودولت در جهان محقق نخواهد شد، واین، همان دولت زمینه سازان است که روایات زیادی مژدهِ برپایی آن را داده اند وبه ناچار شکل گیری چنین نیرویی در زمین، ظهور امام، علیه السلام، را نزدیک می گرداند، وبدون آن، عوامل طبیعی ظهور امام فراهم نمی آید. کسب چنین نیرویی نیازمند عمل وحرکت در متن زندگی است وفقط (مترصّد) بودن وبه (انتظار) نشستن، به معنیِ منفی آن، دردی را درمان نمی کند.

 

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

پاورقى:

 

(۱) سوره احزاب (۳۳) آیه ۶۲.

 

(۲) سوره انفال (۸) آیه ۶۰.

 

(۳) یعنی زمینه سازان ظهور حضرت حجّت (علیه السلام). در این نوشتار پس از این از قشر موطّئان تحت عنوان (زمینه سازان) یاد خواهیم کرد.

 

(۴) مستدر الصحیحین، حاکم نیشابوری، صفحات ۴، ۴۶۴ و۵۳۳.

 

(۵) بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۴۳، (دار احیاء التراث العربی ومؤ سسه التاریخ العربی، لبنان)؛ ونیز غیبت نعمانی، انتشارات صدوق، باب ۱۴، ح ۵۰.

 

(۶) عصر الظهور، ص ۲۰۶.

 

(۷) بحارالانوار، ج ۶۰، ص ۲۱۶؛ ونیز سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۴۶.

 

(۸) بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۲۳۲.

 

(۹) سوره اسراء(۱۷) آیه ۵: (پس آن گاه که وعدهِ تحقق نخستین آن دو فرارسد، بندگانی ازخود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم..)..

 

(۱۰) دل هاشان همچون پاره های آهن است که طوفان ها آنان را نلرزاند.

 

(۱۱) اهرم: میلهِ آهنی ضخیمی که به وسیلهِ آن اجسام سنگین را جا به جا می کنند.

 

(۱۲) بحار الانوار، ج ۵۲، ص ۳۶۳.

 

(۱۳) سوره اسراء (۱۷) آیهِ ۵: (بندگانی از خود را که سخت نیرومندند بر شما می گماریم).

 

(۱۴) کافی، ج ۸ (روضه)، ح ۲۵۰، ص ۱۴۲ (دار الاضواء بیروت)؛ سیمای حضرت مهدی در قرآن، سیدمهدی حائری قزوینی، نشر آفاق، ص ۲۱۳.