کانون امام مهدی ملکان
آسیب شناسی فرهنگ مهدوی در عصر جهانی شدن(۴)
نویسنده: زینب متقی زاده
- چالش‌ها در حوزه کارکرد‌های فرهنگ مهدوی
گفتیم که فرهنگ مهدوی در بعد فردی و اجتماعی، دارای کارکرد‌هایی است که مهم ترین آن‌ها عبارتند از هویت بخشی و انسجام آفرینی. جهانی شدن در شرایط کنونی این کارکرد‌ها را نیز با چالشی جدّی روبه رو می‌کند. برای مثال، جهانی شدن با روندی کنونی که به سوی گسترش فقر و بی‌عدالتی و فساد و… در حرکت است، تا حدّ بسیاری می‌تواند به ایجاد دل زدگی و ناامیدی و عدم نشاط و پویایی بینجامد وبه همین دلیل، کارکرد نشاط بخشی و پویایی فرهنگ مهدوی را تحت الشّعاع خویش قرار دهد. از جمله آثار سوء دیگر آن را می‌توان در موارد زیر عنوان کرد:
الف.چالش‌های هویتی:
چنان که متذکّر شدیم، یکی از مهم ترین پیامدهای فوق قلمروگرایی، کم رنگ شدن مرزها و در نتیجّه، تکثّر فرهنگی است که پیامد منطقی آن در سطح جوامع، شکل گیری هویت‌های چهل تکّه می‌باشد. در چنین شرایطی، دو حالت امکان پذیر است؛ اوّل آن که بر این اساس، ناچار به حرکت در فضاهای بینا متنی شده و لذا به دلیل نبود یک هویت مرکزی و مرجع، نوعی بی‌نظمی بر هویت تک تک افراد مستولی می‌شود؛ و بنابراین، مرز میان خودی و غیر خودی از میان رفته و هویت افراد با چالش جدی روبه رو می‌شود. چنین فرایندی، برای فرهنگ‌هایی همچون فرهنگ مهدوی که درصدد حفظ موقعیت خویش در عصر جهانی شدن هستند، بسیار خطرآفرین است. دکتر نصر ضمن بیان یک ضرب المثل، این خطر را برای فرهنگ اسلامی چنین گوشزد می‌کند:
یک ضرب المثل سنتّی می‌گوید: (شیطان از نقطه‌ها و لبه‌های تیز متنفّر است)… شیطان که در همه جا هست، تأثیر خود را با تیره کردن همه نقطه‌ها و لبه‌های تیزی که به آن‌ها دسترسی داشته باشد بر جای می‌نهد؛ به طوری که در محیط‌های فرهنگی تحت سیطره او، تمایزات دقیق، از میان رخت بر می‌بندد. لبه‌های تعالیم، می‌فرسایند و صورت دقیق آن‌ها به تدریج از میان می‌رود. حقیقت و خطا هر چه بیشتر در هم می‌شوند (نصر، ۱۳۸۱: ص۲۸۴).
در این شرایط، فرد، میان هویت‌های گوناگون دچار نوعی سرگردانی و تضاد می‌شود و از این رو اندیشه‌ای سیال و بی‌بنیان یافته و هر روز به گونه‌ای می‌اندیشد. با این وصف، هیچ نقطه اتّصال و اتّکایی نیست که شخصیت فرد آن، ثبات یابد. حاصل چنین روندی، ایجاد التقاط بین حق و باطل است.
این درست است که ما از هویت بخشی فرهنگ مهدوی سخن به میان راندیم؛ اما چنین کارکردی در شرایطی رخ می‌دهد که فرد معتقد، دچار بی‌هویتی و از خود بیگانگی فرهنگی نشده باشد و باورها و ارزش‌های مهدوی را با عمق وجود خویش دریافته باشد. در غیر این صورت شرایط فوق قلمروگرایی، هویت‌های چهل تکّه‌ای را می‌آفریند که به هیچ ارزشی پای بند نیستند.
به همین دلیل است که فرهنگ مهدوی از یک سو از آرمیدن و حصاربندی و دوری از رویارویی با فرهنگ‌های دیگر، باز می‌دارد و از سوی دیگر، از التقاط و محو مرزهای میان حق و باطل رویگردان است. در واقع در اندیشه مهدوی، راه درست، صراط مستقیم است، راهی که از افراط و تفریط دوری گزیده و در میانه حرکت می‌کند.
ب.چالش‌ها در زمینه انسجام بخشی:
پیش از این، بیان کردیم که یکی از اصلی ترین کارکرد‌های فرهنگ مهدوی، انسجام بخشی به جامعه اسلامی است. این کارکرد، از آن جا ناشی می‌شود که فرهنگ مهدی با مرزبندی میان خودی و غیر خودی که بر اساس مرزهای اعتقادی ترسیم می‌شود، و از یک سو به فرد منتظر، هویت می‌بخشد و از سوی دیگر در جامعه شیعی انسجام می‌آفریند. امّا جهانی شدن، با ایجاد هویت‌های دو رگه و چهل تکّه، منجر به از هم گسیختگی فرهنگی شده. و چنین کارکردی را دچار خدشه می‌کند. به اعتقاد بسیاری از جامعه شناسان و فرهنگ شناسان، جهانی شدن، موجب یک نوع تجزیه اجتماعی می‌شود. تجلی تجزیه اجتماعی، ظهور هویت‌های متفاوت اجتماعی است. بر این اساس تلاقی جهانی شدن با فضای عمومی مذهبی جدید و به تعبیری ( تودرتو) شدن فرهنگ‌ها و یا ظهور (فضای واحد فرهنگی) در کنار فضاهای متمایز فرهنگی) موجب ظهور هویت‌های متفاوت اجتماعی و دینی شده است (عاملی:۱۳۸۲،ص۱۳۱).
این حالت در درجه اوّل، از کارکرد انسجام بخشی فرهنگ مهدوی جلوگیری کرده و در حفظ، تقویت و گسترش این فرهنگ اختلال ایجاد می‌نماید.
- چالش‌ها در بعد آرمان‌ها و چشم انداز فرهنگ مهدوی
جوّ حاکم بر فرایند جهانی شدن، رستگاری را در داشتن بیشترین لذّت مادّی، قلمداد می‌کند. بدین سان، (جهانی شدن، رستگاری و سعادت بشری را با مفهوم قرارداد اجتماعی به عنوان مبنای اساسی لیبرالیسم پیوند می‌زند) (سجادی، همان: ص۱۰۳). و آن را تنها، در چارچوب رفاه مادّی تفسیر می‌کند، در حالی که فرهنگ مهدوی رستگاری بشر را در گرو عبادت الهی و در چارچوب ارزش‌های دینی در نظر می‌آورد. البته سعادتی که فرهنگ مهدوی مطرح می‌کند؛ (در عرصه اجتماعی، روابط عادلانه و برابر را مدّ نظر دارد و در حوزه سیاست نیز با ساختار سیاسی مشروع و کارآمد که قبل از هر امری بتواند عدالت اجتماعی را برپا دارد، پیوند می‌یابد) (سجادی،همان: ص۱۰۳). یعنی در اندیشه مهدوی، سعادت و رفاه مادّی نیز مورد توجه قرار گرفته و در آرمان شهر مهدوی نیز بدان وعده داده شده است؛ اما رفاه و سعادت مادّی، هدف نهایی قلمداد نمی‌گردد. در این نگرش سعادت بشر در گرو رسیدن به عبودیت حق است. این در حالی است که جهانی شدن با روندی که در پیش گرفته است، به سوی زوال انسانیت، تباهی، فقر، بی‌عدالتی، بی‌بندوباری، بیماری و… در حرکت است. گویی هرگز به سرانجام نیکویی نخواهد رسید. چنین روندی، حاصل پیشتازی اندیشه‌های لیبرال دموکراسی در سطح جهان است و به اعتقاد ما، با تغییر این رویکردها، تحولات عظیمی را شاهد خواهیم بود، اما در چنین شرایطی، قضاوت درباره آینده‌ای نامعلوم، قدری دور از ذهن خواهد بود وبه همین سبب، چشم انداز مدّ نظر فرهنگ مهدوی را دست نیافتنی می‌نمایاند.
نتیجه
با توجه به مطالب گفته شده، آن چه تا کنون، جهانی شدن برای جوامع شیعی به ارمغان آورده، فاجعه آمیز است. جهانی شدن با قلمروزدایی از مرزهای جغرافیایی، بیش از همه باورها و وجوه زیربنایی فرهنگ مهدوی را به چالش می‌خواند، به گونه‌ای که هم در بعد هستی شناسی، هم در بعد معرفت شناسی و روش شناسی، و هم در حیطه انسان شناسی با گسترش باورها و اندیشه‌های متضاد به این جوامع، فرهنگ مهدوی را از بنیاد به چالش فرا می‌خواند. از سویی دیگر جهانی شدن، ویژگی ها، کارکرد‌ها و آرمان‌های فرهنگ مهدوی را نیزبا چالشی جدّی روبه رو می‌کند.
امّا هم چنان که پیش‌تر نیز اشاره کردیم، این‌ها حاصل سیاست‌ها و تصمیماتی است که از سوی متولّیان کنونی جهانی شدن (مدرنیزم و پست مدرنیزم) اتّخاذ شده است، و به ذات و ماهیت پدیده جهانی شدن مربوط نیست؛ و لذا بیشترین چالش‌هایی که پیش روی فرهنگ مهدوی است، نه مربوط به ذات و جوهره پدیده جهانی شدن، بلکه از سیاست‌های اتخاذ شده کنونی و مدیریتی است که همینک بر فرایند جهانی شدن مستولی شده است.
پی نوشت ها :
[۲]. نام بزرگترین فروشگاه و رستورانهای زنجیره‌ای مواد غذایی در جهان که هزاران شعبه در سراسر جهان دارد.
منابع
قرآن کریم
آشوری، داریوش، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، ۱۳۵۷ش.
ابوالقاسمی، محمد جواد و مهدی سجادی، پژوهشی در چالش‌های توسعه فرهنگ دینی با نگاه به آینده، تهران، عرش پژوه، ۱۳۸۴ش.
انبار لوئی، سعید، (رادیو و اینترنت) فصلنامه پژوهش و سنجش، بهار و تابستان ۱۳۷۹ش.
بشیریه، حسین، نظریه‌های فرهنگ در قرن بیست، تهران، مؤسسه فرهنگی آینده پویان، ۱۳۷۹ش.
بهروز لک، غلامرضا، مهدویت و جهانی شدن، مقاله در سایت باشگاه اندیشه ۲۸/۵/۱۳۸۲ش.
تاجیک، محمد رضا، مقدمه‌ای بر استراتژِی‌های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، تهران، فرهنگ گفتمان، ۱۳۸۰ش.
تافلر، آلوین، جابه جایی قدرت، ترجمه شهیندخت خوارزمی، تهران، سیمرغ، چ پنجم، ۱۳۷۴ش.
. رجایی، فرهنگ، پدیده جهانی شدن، وضعیت بشری و تمدن اطلاعاتی، ترجمه: عبدالحسین آذرنگ، تهران، نشر آگه، ۱۳۸۰ش.
ساشادینا و جاسم حسین، غیبت و مهدویت در تشیع امامیه، قم، مترجم، ۱۳۷۱ش.
سجادی، عبدالقیوم، درآمدی بر اسلام و جهانی شدن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۱ش.
شایان مهر، علیرضا، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، تهران، کیهان، ۱۳۷۷ش.
شایگان، داریوش، افسون زدگی جدید؛ هویت چهل تکّه، ترجمه فاطمه ولیانی، تهران،فرزان روز،۱۳۸۰ش.
شولت، یان.آرت، نگاهی موشکافانه به پدیده جهانی شدن، ترجمه مسعود کرباسیان، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲ش.
طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، بی‌جا، المؤسسه المعارف الاسلامیه، بی‌تا.
مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، لبنان، مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۹ ق.
صاحبی، محمد جواد، جهانی شدن و دین؛ فرصت‌ها و چالش‌ها، قم، احیا گران، ۱۳۸۲ش.
طبسی، نجم‌الدین، چشم اندازی به حکومت مهدی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۰ش.
علیپور نجفعلی، محمد، چالش‌های سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام.
فاکس، جرمی، تقابل‌های پسامدرن چامسکی و جهانی سازی، ترجمه مزدک انوشه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۸۱.ش
قوام، عبدالعلی، جهانی شدن و جهان سوم، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۸۲ش.
کاظمی، علی اصغر، جهانی شدن یا جهانی سازی، تهران، قومس، ۱۳۸۰ش.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر، سوم، بی‌جا، مؤسسه معارف اسلامی، بی‌تا.
کوئن، بروس، مبانی شناسی، ترجمه غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران، سمت،۱۳۷۶ش.
گنون، رنه، بحران دنیای مدرن، ترجمه ضیاءالدین دهشیری، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۲ش.
گیدنز، آنتونی، تجدّد و تشخّص؛ جامعه و هویت شخصی در عصر جدید، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نشر نی، ۱۳۷۸ش.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفا، ۱۴۰۳ق.
مرقانی، طه، جهانشمولی اسلام و جهانی سازی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب، ۱۳۸۲ش.
مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، بیستم، تهران، صدرا، ۱۳۷۸ش.
نعمانی، محمد ابراهیم، الغیبه، دارالکتب الاسلامی تهران، ۱۳۶۳ش.
نصر، حسین، اسلام و تنگنا‌های انسان متجدد، ترجمه انشاءالله رحمتی، تهران، سهروردی، ۱۳۸۱ش.
مالکوم واترز، جهانی شدن، ترجمه اسماعیل مردانی گیوی و سیاوش مریدی، تهران: سازمان مدیریت صنایع، ۱۳۷۹ش.
هانس، پیتر مارتین و هارالد شومن، دام جهانی شدن، ترجمه: حمید رضا شه میرزادی، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر،۱۳۷۸ش.
هلالی، سلیم بن قیس، اسرار آل محمد(ص)، ترجمه: ابراهیم نداف زاده و همزه کریم خوانی، قم، عطر یاس، ۱۳۸۶ش.
نرم افزار:
۱- دایره المعارف بریتانیکا، سال ۲۰۰۳.
۲- نرم افزار موعود.
۳- نرم افزار جامع الاحادیث.
۴- نرم افزار گنجینه.
